Мушкилоти Бузрук

Тасниф

Мен азалдан ичимда бир китоб ташийман. Ғолибо, ўзбекчароқ қилиб ёзганда: "бир китоб ёзиш иштиёқида юраман" дейишим керакмиди? Хулласи, бу китобга бош қаҳрамон ҳам топилган, қатор-қатор ходисоту воқеот ҳам тараддудда, нафис санъатлару нозик луғатлар ҳам шай. Баъзан бу китобнинг у ёки бу парчасини қитиқлагандек, ичимда уйғотиб қўяман: жойидамикан, токчада турган бир даста пиёладек озодаю жарангдорми ҳалиям дегандек, ва ҳатто бир чертиб қўяман: тепилиб-тепилиб пишган чиннининг жиринги қулоқларимни тўлдиради: зинғ-ғ-ғ... – ичига май қуймасдан маст бўласан киши...
Бу китобга кўмиладиган сиру-синоатларни ҳам ҳозирлаб қўйибман: шундай бир китоб бўлсинки, бола онасининг кўрпа тагидаги чўпчакларидан бир чўчиб, бир хўрсиниб, бир юрагини тўлдириб, ўнгини тушдан ажратолмагандек, ё-да мана шу чол қинғир-қийшиқ бармоқлари ила эски-туски дафтарларни титкилар экан, орадан бир парча хат унинг нурсиз кўзи эмас, тўғридан-тўғри ҳалқумга тиқилган нафасига йўлиққандек...
Бу китобга терилган сўзларим олдида ҳозирги айтилаётганлари нақадар бачкана эканлигини билсангиз эди! Калималарнинг тиниқлигию, жумлаларнинг мувозанати бояги пиёлаларга чизилган нақшдек бежирим, ашула десам чалғийсиз, куй десам беҳуда хаёлга кетасиз, қисқаси неки демай тасаввурдан ортиқ, бунисини фақат ўзим биламан.
Яна бир бор ичимга қулоқ осаман: турибди, ўз жойида муҳташам, фақат бир ғазалда айтилмиш:

Ул қади зебо санам билмам қачон меҳмон бўлур...

Таржиъи Бузрук

Бошқа кезлари эса ўзимни ўрисчасига олиб бўралаб сўкаман: "Что за чушь? Что за белиберда?! – дейман. – Брось всю эту псевдовосточную хуйню! Ты ведь писатель! Профессионал! Надо – возьми и напиши! А нет – так на нет и суда нет!" Яна ўзимга ўзим таржима ҳам қилиб қўяман: “Бу не беҳудалик! Бу не сафсата! Сен бу сохташарқона қ...бошликни итқит! Ахир ёзувчисан! Касби коринг шу! Керакми ёз, йўқса йўққа ҳам ота гўри қозихонами?!”
Лекин ич-ичимдан ўзимга ўзим зид чиқаман. Чунки бояги китобнинг бошланғич жумласидан тортиб энг сўнгги иборасигача бари кўнглимга тугилган-да! Бу сўзларнинг зое эмаслигини исботлаш учун тилимга ҳамоно китобнинг сўнг гапи ҳам чиқиб келади:
"Омон омон, бегим, ҳусни тасодиф дея буни дерлар..."

Гардун

Ё-да буниси илк иборамиди? Ўзимни нуқул чалғитаман: "Кел, дейман, йиллар давомида осудаланган шаклни бузай-чи мен, мана бундай бошласам – осмон ўпирилиб ерга қулайдими? – дейман. Шу фикрда ўзим яшаб юрган ғариб Лондондан бошлайман. Лондонда чалакам шарқона бир шахсий музейни топиб, саҳнани ўшанда қураман. Куз куни... Серқатнов Саут-Кенсингтон кўчасиям кайфиятга уйғунлашиб сийраклашган, ундан Холланд парк кўчасига бурилар экансиз, умуман сарғая бошлаган шаффоф дарахтларга кўзингиз тушади. Бир-икки оҳиста машина сиздан сассиз ўзади – улар ҳам сиз энтикаётган ерга кетишяпти чамаси. Яна бир муюлиш, ва бояги машиналар тўхтаган ерда, тўрт-беш инглиз орасида кўз қаҳрамонингизга йўлиқади. Салом-алигу, табрик-тавозеъларни ҳозирлайсиз.
Қаҳрамонимни мен бир эмас, бир неча қиёфада кўраман, аммо қай биридан қаттий назар унга севгимдан ҳам ҳурматим ортиқроқ.

Ҳозир у – эллик беш билан олтмишлар орасини қораласа-да, ҳали ҳам “йигитча” шамойилидаги кимса. Инглиз тилида “playboy” деган ибора бор, қўполроқ бўлса ҳам ўзбекчасига “чурракбоз”, ёки – келинг, яхшиси “хотинбоз” дея қолай... Бунисига боқсангиз – қирчилламалигидан “плейбой”нинг – боринг-ки – дедушкасига менгзар, яъники – “чурракчол”. Қаранг, мўйловини қайта бўяптими? Сочлари ҳам ўша-ўша, хўроз тожидек ҳурпайган. Яноқларига эса лутфи табассум югурган. Иттифоқо, бу кеча – унинг кечаси, бу кун унинг истеъфога чиқиш куни, маросим эса – зиёфати фахрия.
Одамлар аста-секин тўпланишмоқда. Қаҳрамон шарқ ўғлони эмасми, маҳаллий халқ қатори кўпроқ кибор форслару, такаббур араблар, ўзига тўқ ҳиндулару ифтихорли афғонлар – хулласи ўзимизнинг димоғдор райият йиғилмоқда. Орада инглиз қизчалари шароб тарқатишу, чимдим-чимдим таомларни тақсимлаш билан машғул. Ғала-ғовур қизийди. Димоғлар эриб жўн шовқинга айланади, қулоқ тутсангиз – оммавий Рустамнома: эркаклар ўзга халқ аёлотига ўз зафарларию, аёл зоти эса бир-бирига эрларининг ютуқларини улашишади. Қаҳрамон ҳам буларнинг орасида пояи бармоқ аро шароб финжонини тутганича эриб кетади.
Мен ҳам бу кечага ўз армуғоним билан келганман. Қаҳрамонга мана шу китобни топшираман деб, қулай фурсат пойлайман. Лекин у ҳозир бошқалар билан овора, мен ҳам ўткинчи суҳбатларга чалғийман.
Ниҳоят орага новча бир инглиз тушиб, биллур фижонига кумуш қошиқчаси билан занг уради: “Attention, please, attention…”

Ҳамма зафарномаи аъмоллари ўртасида ноилож унга қарайди На мунча хунук бўлмаса бу кўршапалаксимон инглиз жаноби. Бироқ расмият бўйича у раис, қозоқларр айтмиш – "тўр оғаси", сўзнинг тўри ҳам бундан чиқди – унда.
"Хониму жаноблар! – дейди у беилтифот инглиз тилида. – Менга юкланган бу шарафдан беҳад бахтиёрман. Бугун биз дўстимиз ва ҳамкасабамизни фахрийликка кузатиб қўямиз. Бу ерга тўпланган барча собиқу жорий касбодшлар номидан дўстимизга ўз ташаккурларимни билдириб, келажакда ҳам тинимсизлик тилайман! Қани, бир давра чаппак чалинсин-чи!"
Райият финжонларини бармоқларида тутганича, қарсакларни таъминлайди.
"Эндиги сўз бу кеча қаҳрамонининг энг содиқ дўсти ва шогирди, ҳозирги кунда эса унинг раҳбари Фалончи Фистончи-зодага берилади!" – дейди беўхшов инглиз ва тўроғаликни бақалоқ бир кимсага топширади. Буниси қўлида бир парча қоғоз тутганича, намозшомнинг ғира-ширасида бир бояги қоғозга, бир – кўримсиз инглизга, бир – қаҳрамонга боқиб, сўнгисининг хотираи шарафасини баён этади.
"Мен қадрдон дўстимни мана ўттиз йилдан буён билсам-да, сўзларимни қоғозга туширмоқчи бўлдим. Авваламбор, кечага тайёрланар эканман, қайдлар бўлимидан дўстимнинг шахсий ишини буюртдим. Қарасам – бир дафъа – ишга олинишию, қолганлари – бир минг тўққизюз тўқсон беш саҳифа – чет эл визаларига бош уриш аризалари... (кулгу) Ҳа, жўрамиз кезишни, саёҳат қилишни яхши кўради. Бу мамлакатга келиб таксичилик қилиб юрган вақтидан қолган одат чамаси (яна кулгу). У Афғонистону, Тожикистон, Ўзбекистону, Покистон, Гуржистону, Арманистон – яъни бутун Шарқни пиёда, шоҳу-гадолар ила тенг бўлиб кезиб чиққан десам адашмасам керак.
Бу билим, бу тажриба унинг билағонлигида, ҳодисаларни аввалдан кўра билишида, Ғарб ўрдасида шарқона мутаффаккирга айланишида акс этди. Мен кўпроқ ишимизда юз берган латифанамо ҳангомаларни эслайман.
Аввалига иккимиз киракашлик қилиб юрганимизда, у бир куни тасодифан ҳаво майдонидан менинг маъшуқамни кутиб олади-да, йўлда гапдан гап чиқиб, маъшуқам: менинг ўртоғим ҳам эроний, у ҳам киркашлик қилиб юради, деб, уни уймизга бошлаб келган. Қараса, маъшуқам сўзлаган одам – менман. Тоза кулишганмиз ўшанда... (ўсалроқ кулгу)...”
Қаҳрамон бу гапларни тинглар экан, мийиғида кулиб қўяр ва тавозеъ юзидан юзини қуйи солганича сукут сақларди. Ошна уни бир нарсаларда ишонтирмоқчидек яна бир қоғозига, бир эса кўланкали юзга боқиб давом этарди.
“Ишхонамизда яна бир қарироқ форс ишлаб юрарди, у нуқул сумкасида “Фанта” кўтариб юрарди. Бир кун ҳазиллашиб фанта ўрнига шишага пешобимиздан тўлдириб қўйганмиз, бояги чол кўзи ўтмасдан анавини ичиб юборса бўладими! Роса кулгу бўлган ўшанда... (ҳижолатомуз сукунат)...
Қисқаси, қизиқ феъллари бор эди дўстимизнинг...”

Бироздан сўнг сўз тантана соҳибига берилади.

"Мен, афсуски, нутқ тайёрлаганим йўқ. Ўз миннатдорчилигим қатори айтадиганим ўта қисқа. Агарда мен ҳақимда бу қадар илтифоту зарофатли сўзлар айтилишини билганимда эди, балки истеъфога эртароқ кетган бўлармидим..." Яна гулдурос кулгу, яна қаҳқаҳа...

Мухаммас

Йўқ, – дейман, ўзимга ўзим. Бунақада на китоб битади, на уни ўз қаҳрамонимга армуғон этиб топшираман. Энди инглизчасига олиб сўкаман ўзимни: "Rubbish! – дейман. – Shit! I don't give a flying fuck, man! For fuck sake – it's your own language, your own story. Suck it or fuck it!!! Таржима қилай десам – ўзимдан уяламан. Маҳзун бир ҳолатда хомуш ўтираман. Ўз-ўзимга шараф кечасидан кейинги қаҳрамонимни эслатаман. У ҳам шу соат ўзининг Челсидаги хос уйида шумшайиб ёлғиз ўтиргандир. Мен-ку бекорчиликдан ўз китобларимни варақлашим мумкин. Хоҳласам, мана бу шеърни ўқишим мумкин:

qiyshiq daraxt tanadan
to’g’ri shohlar o’sgandek

erda turib osmonga
boshing tekkani kabi

tushda ko’rgan dahshatlar
kunduz yozilgay go’yo

bamisoli loyqa suv
tinib shaffof bo’lg’usi

o’tmishing ham o’tmishing
erta uchun gunohsiz

Бироқ буниси – бошқа маҳал, бошқа ёзувда, бошқа китоб учун ёзилган нарса. Умумий йўналишию кайфияти рисоламга яқин бўлса-да, ҳодиса негадир қаҳрамонимнинг Қумида эмас, балки Олмонда юз беради. Асрлар ҳам чалкаш. Шунинг учун бу уринишдан кўнглим тўймайди. Қўй, – дейман, Қуму Машҳадни бир чекага қўйиб турай-да, яхшиси воқеотни Ишқобод, ё-да Ашкобод бўлмиш Ашхабодга кўчирай. Балки буниси ҳам бир чалғишдир, лекин бекор ўтиргунча бекор хаёл сур деганларидек.
Қаҳрамонимни ўзгартираман. Уни Пайғамбар ёшига киритаман. Ишончлироқ бўлсин деб ушбу санага бағишланган маросимга туркман мунавварларини қаҳрамоним ила даъват этаман. Манзил: Туркманбоши номидаги халқ саройининг иккинчи қавати. Биринчи қаватда ҳам аллақандай маросим тайёрланаётганига кўзимиз тушади, қизиғи шуки, у ерда ҳам негадир қаҳрамонимнинг оти ёзилган гиламни илғайман, аммо бошқалар билан ишимиз йўқ, ўзимизнинг тўйга шошилайлик. Тепада тўрт созандаю бир хонанда даромадларини бошлаб қўйишган. Чолғуда от дупури, хонишда мункиллаган қадимийлик. Пароғат деган аёл исмли йигитча Мулла Напаснинг ўйноқи сўзлари орасида от кишнаганидек ё ит ғинғшиганидек инграб-инграб қўяди:

Мушкин сочин айлаб тугун,
Ҳолимни айлабдир забун,
Розиман, ўлдирсу бу кун
Қўйнидаги нори билан...

Қаҳрамоним салобатли, вазмин, салмоқдор одам. Туркман маданиятини чет элларга ёйишда унинг ҳиссаси беқиёс. Ғурбатда ғариб ўз маданияти ила шодмон бўла олишини, ва қолаверса ғаройиб Ғарбни шодмон эта билишини у исботлаб берган. Ушбу сўзларни мен фурсат топиб – кечага бағишланган табрикномадан ўқиб оляпман. Унинг юксак меҳнатини тақдимлаб Бетараф Ватан уни Ғайрат нишони ила тақдирлайди. Мен ҳам унга бошиданоқ ўз номимдан энг туркманий ном ҳозилаб қўйганман: Отагелди-оға. Кеча очилмасдан бу номни қаҳрамонимга қадаб қўяман. Ана энди, Ҳофиз айтмиш, кечага бари тайёр:

Соқиву май, мутрибу – ҳамма муҳайёест, вале
Базм бе ёр набвад, ёр кужост?

Ҳа, чиндан-да дўсту биродарлар аллақачон тўпланишган. Бир ёқда ўйин-кулги, бошқа тарафда Сариқ-булбул шоир ўз рубойиларини ўқиб барчанинг ичагини уздирмоқда:

Қурбақани учар дея ёмонлар,
Тошбақани қочар дея ёмонлар,
Агар ул Худонинг уйига борса
Пайғамбарни ичар дея ёмонлар…

Учинчи тарафда эса қаҳрамонимнинг қишлоғидан келган қавму-қариндош болалик ҳангомаларини бир-бирига тилларини чучуклантириб айтишади. “Эсингдами, Буғро-букур бўлгичи эди. Уй солаёганда пойдеворини қийшиқ олиб қўйган-чи? Онаси унга: “Болам, пойдеворни дурустроқ қурсанг бўлмасмиди!” – деса, у ўшқириб: “Онайниский, мени туққанингда шу гапни кўтинга айтсанг бўлмасмиди, эна?!” Қий-чув кулги...

Мунавварлар орасида замонавий гаплар. Кўзлари сузилган профессор аёл юз карашма ила ўз эркак ҳамкасблаига шикоят қилаётгандек: “Дадам саксон ёшини Маскўвда нишонлаб қайтди. Кастимини тозалай десам, чўнтагидан бир почка Виагра чиқса бўладими! Шарманда! Шарманда! Нима қилишимни билмайман!” Унга эса профессор дўсти: “Йўғ-е, ҳар хил хаёлларга бораверманг, сийганида сийдиги ковушига оқмаслиги учун олгандир-да!” – дейди. Яна қий-чуввос...

Булар орасида қаҳрамоним паришонхотир кўринади. Сўз айтилмадими бояда, ўшанинг ҳаққи бўлса керак: ҳамма муҳайё, лекин ёр қани? Бу каби маросимни видеотасмага туширганда, кўзларнинг эмас, бутун қиёфанинг бежолиги айниқса яққол кўринади: тўда-тўда одамлар орасидаги ёлғизлигу ичикиш.

Мени мен истаган ўз суҳбатига аржуманд этмас,
Мени истар кишининг суҳбатин кўнглим писанд этмас...

Энди бевафо ёрдан эшитинг. Яқин ораларда эрини йўқотганми, ё ундан ажрашган бу навжувон, эридан бисот бўлиб қолган энг паҳмоқ папоқни зарқоғозларга ўраб, энтиккан ҳар қайси аёл зотидек халқлар саройи ўрнига таксичини аввалига пионерлар саройига ҳайдаб, ахир ҳечдан кўра кеч дея, керакли саройга етиб келадию, жонсарак ҳолатда: "Отагелди, Отагелди..." деганича, ўзини қаршиловчи хотинлар қучоғига топширади. Улар ҳам гўштини гўштга, терисини пўчоққа чиқаришни ўрганмаганми, қўлдаги ҳадъяни олиб, жувонни чекада бўш қолган сўнгги ўриндиққа ўтказишади-қўйишади. Толорнинг нариги чекасида тўй гиж-бадабанг жувон ўнгида эса берақс ичаверган шилқимроқ бир "чурракчол" ҳиринглаб ўтиради.
"Сиз ҳам Отагелдининг тўйига келдингизми? Унинг кими бўласи ўзи? – деб қадаҳини кўтарган бу занхўрак, жувон этини жимирлатадиган отни атагач, аёл бошини лиққилатиб, сеҳромуз талаффузда: "хос дўстлариданман" дебди. "Мана энди у ҳам йигитлар қаторига қўшилди! Шунга ичайлик!" – дейди талмовсираб бу палид, бироқ жувон ўзининг рўёси бўлмиш Отагелди учун заҳар ичишга ҳам тайёр!
"Ҳақиқий эркак экан, Отагелдингиз! Чўрт этиб кесишганда миқ этмабди!" – деб бир балоларни валжираб ўтирибди бу пиёниста. Кошки Отагелди ҳақида, ушбу ноёб эр тўғрисида оғиз очишга муносиб бўлсанг! Чўрт этиб тилинг кесилмайдими! Бу хаёлу бу алаҳсирашда аёл терлари босилишини кутиб ўтирарди. Тер ҳам босиладию, қани энди манави касофатнинг алжираши босилса. "Отагелдижоннинг чўчоғини вақтида кесиб зап қилишди! – деса бўладими бу номард! "Ҳей, бузуқ, сен аёл кишига нималар деяпсан ўзи?! Отагелдининг қайси чўчоғини кесиб зап қилишибди – деяпсан сен? Тилингда ҳеч тутуруқ борми ўзи?!" – деб бу жувон тўйни бошига кўтармоқчи бўлиб, орага кириб боргач, қараса, катта гиламга: "Отагелдининг суннат тўйи муборак!" – деб ёзилгану, ёзув тагида зарбоф тўн кийган болани қўққайтириб ўтқазиб қўйишган эмиш...

Буниси Халқлар саройининг биринчи қаватида ўтаётган тўй экан!

Ислим Сақили

Беқарорлигимни сезган бўлсангиз керак. Ростини айтсам у эмас мени ташвишлантирган. Аксинча, мен буларга қўшимча яна бир-икки бошланғич бобчага хаёлимни кўчирмоқчи эдим. Бирида қаҳрамонимни эркак эмас, бутунлай аёлга айлантириб ёшини ҳам кейинги навжувон қатори қилишгача бормоқчи бўлдим. Дейлик, ўзимиздан чиққан қизни турмушга чиқазсам. Боринг, чет элликка. Тасаввур қилинг-ки, ана ўша чет элнинг ўзида. Сокингина бир қишлоқ танлайину, ўша қишлоқ черковига кириб борай. Бу ерда ҳам маросим – насроний никоҳ. Рост, бундан чиқиб улар масжидга ҳам боришмоқчи. Шунинг учун бағрикенглик билан бизга қўшилаверинг.
Қуда тарафи мана шу черковнинг абоси. Инглизчасига: reverent. Сўз ҳам ҳозир унда:
"Биласизларми, бир томондан жўн ота, бошқа томондан оиладаю, қишлоқда Худонинг вакили бўлиш қийин иш экан. Айниқса ўғлинг Исо-масиҳ милодидан икки кун аввал сенга сим қоқиб: "Дада, Милодга мен уйга бир ўзим эмас, бўлажак келинингиз билан келаман" – деб турса. Майлига, байрам эмасми, иккисини кутиб олдик, бироқ ўғилчамиз: "Шу кунларда никоҳдан ўтмоқчимиз!" – дейди. Бунисига ҳам тан бердик. Ўзи бу кенжатой ўғилчамиз бошидан бошқачароқ эди. Онаси ҳамиша: "Катта ўғилларимиз тагли-тугли қизларга уйланса, кенжамиз, хойнахой симёғочни кўтариб келса керагўв" – дерди. Бир ҳодисани эслайман: ўғилларимизнинг уччовлони ёш бола эди. Бу черков ҳам тасарруфимизга эндигина топширилган. Ўша пайт вилоят абоси – епископ ҳазратлари ташриф буюрса бўладими. Черков-ку майли-я, бироқ бир ров уйингнию оилангни ҳам кўриб кетай – деса бўладими. Юрагим зил кетиб, абони уйга таклиф этдим. Овқат ейилди, шароб ичилди. Сўнг курсига ёнбошлаб, або тўнғичимни ўз ёнига чақирди. "Айт-чи, бўтам, ўқишдан ташқари нималарга қизиқасан?" – "Ўлдим энди! Шармандам чиқади!" – дедим ўзимга ўзим ўшанда. "Heavy metal"га қизиқаман, дея рўйи-ростини айтди-қўйди тўнғичим. Ана энди бу шайтоний мусиқа учун адабимни ейман, деб турсам, або тўнғичимнинг бошини силади-да: "Ҳа, шундайми? Баракалла, менинг ҳам тўнғичим "Heavy metal" ишқибози!" – деса бўладими. – "Қани, пластинкаларингни олиб кел-чи, бирга кўрайлик!"
Бироздан сўнг навбат ўртанчамга етди. "Сен, тойчоғим, нималарни яхши кўрасан?" – "Мен маркалар тўплайман". – деб ўз ҳавасини айтди буниси ҳам. "Ҳа, балли! Шундайми? Менинг рафиқам ҳам марка йиғади!" – деб хурсанд бўлди або. "Қани, келтир-чи, кўрайлик бисотингни..."
Ниҳоят, сўроқ навбати кенжатойимизга етди. "Қани, сен ҳам, қўзичоғим, яқинроқ кел-чи! Сенинг орзу-ҳавасинг нимада?" – деб жилмайди або. "Биззики – бекорчилигу, одамларни саволга тутиш!" – деб жавоб берса бўладими бу тирранча! Або ҳам на ўз оиласига, на ўзига ишора қилишга ожиз бўлиб, гунг қотди.
Мана шунақа бизнинг кенжаттойимиз. Бугун ҳам кўриб турганингиздек – бир тарафда ақлли, уддабурон, гапга чечан келинимизу, унинг ёнида эса манавимиз...
Майли, Раббимиз иккисининг бахтини берсин!"

Ҳофиз айтмиш:

Аз он гуноҳ ки нафъи расад бағайр чи бок?

Султон Сақили

Бу қиз ўзи қашқадарёлик. Бир пайтлар мактабини битиргач, онаси: "Бўлли, қизим шеғлик бир йигитта узатайли сени, орзу-ҳавасимиззи энанг ҳам кўрайчийди..." – деганида, қиз: "Йўқ, ўқишим керак!" – деб Тошкентга кетади. Таътилларга келганида онаси қистайверади: "Майлинг, қизим, шеғлик бўмаса, Тошканда санга келопган бордир, ўшеғлиққа тей! Ўзбай бўлса бўлли..." – дейди. Қиз, қўл силтаб, Маскўвдаги аспирантурасини ўйлайди. У ерга кетгач, у-бу ёзин қишлоғига қайтар экан, онаси: "Майли, ўзбайдан бўлмопти, Маскўпта татар-патар бордир. Мусулмон бўлса бўлли-та!" – деб ялинади. Лекин аспирантурасини битирган қизни чет элга стажировкага юборишади. Шунда онаси: "Майли, бўлари бўлли, ит бўлами, бит бўлами, эркай зоти бўса бўлли, санга қароптими – эрга чиқ!" – деб хат ёзади.
Мана қиз исломни қабул қилган бир инглизга турмушга чиқди. Билишимча, куёв бола ҳозир қизнинг ўзидан ўзбек тили дарсларини олопган эмиш. Қашқадарё лаҳжасида-чи. Худо хоҳласа шаҳрисабзлик йигитча бўлайчийди-қўяйчийди... Не эса-да қайтар дуне...

Машойихларимиз айтмиш (садақанг кетай машойихларимизнинг):

Хурдани май заҳмати хумор найарзад...

Биринчи мақом

Насри Бузрук

Сарахбори Бузрук

Бироқ бу хаёлий чалғишлар мени қониқтирмайди. Яна ўша-ўша ўз макониму, ўтмиш замонимни эслайман. Қаҳрамоним ҳам юз турда кўз олдимда намоён бўлса-да, аслида у ягона. Мен буни яхши биламан. Ҳодисалар ҳам белгили. Фақат устоз кўрмаган шогирд юз мақомга йўрғалайди эмасми?
Бола ота-онасидан етим қолиб кетган эса-да, отинча бувиси уни одоблию инсофли қилиб тарбиялади. Лекин касбу-кор деганида ўз кетидан уни отинча қилиб қолдириб кетмайди-ку, бундан анча ташвишга тушди, кундалик ишлар эса – таппи босишу, гувала солиш, ток боғлашу, қозон осиш ҳаргиз касбу-кор эмас, бола-чи зийрак, бўлсин Сураи Ёсин ва ё Маҳтумқули – бир боқишда ҳам илғаб, ҳам илиб олади.
Қишлоқ чекасига узатилган қизининг бир қайни бўлгич эди, аслида холасига қайноға бўлган бу қайн негадир бутун қариндош-уруқ тарафидан қайн деб атала бошлади. Бола ҳам унинг исми Қайн-оға экан деб, шу отга кўнкиди. Ана шу қайн бир куни болани икки катта ҳофиз олдига олиб борадиган бўлди. Кампир кўрпалар орасига йиғиб қўйган пулларию, сандиқ ичидаги икки адрас чопонни дуррага тугиб, буларнинг қўлига тутқазди. Шошилинч нонуштаю фотиҳадан сўнг булар йўлга чиқишди.

Ҳофизларнинг қўрғони бир неча қишлоқ нари бўлиб, у ерга булар пешинларга яқин етиб боришди. Қуёш ўз тиғларини ерга михлардек қоқар, қўрғон чекасидаги тераклар эса соя ташлашга ҳам мажоли етмасдан, донг қотган соқчилардек бенафас туришарди.
Қайноға эшик тамбасини қоқди. Лаҳза ўтар-ўтмас ичкаридан сабза мўйлаб бир йигитча чиқди-да, уларнинг арзу-додини эшитиб, ичкарига чорлади. “Сен бу ерда турибтур, керак бўлса чақираман”, – деди қайноға ва болани эшик тагида қолдирди. “Оталарим намоз ўқишяпти”, – деб, қайноғани супа томон бошлади мўрт йигитча.
Бола эса эшик ёнидаги харсанг тошга ўтириб, бу ҳолатларда ўзини қай маромда тутишни билмасдан, тирноғининг устидаги оқ нишонларини санай бошлади. Тош остида кўзга кўринмас ариқ суви шитирлар ва уйқуга элитар эди. Бола харсанг тош устида ухлаб қолибди. Бояги сабза чеҳра ўспирин уни чақириб келганида, чўчиб, қўққисдан уйғониб кетган бола қаерда эканинию, нима қилиши кераклигини билмасдан, бир зумга аланглаб қолди. Фақат эшик ортида: “Келақол тезроқ!” – деб энтиктирган қайноғани кўриб, у энасининг насиҳатларию, қайноғанинг йўлакай йўриқларини эсга олди.
Ток тагидаги шоҳсупада икки нуроний чол у тараф жилмайиб ўтирар, бола қўлларини кўксига қўйиб, таъзимона салом бергач, чоллардан бири: “Мулла бўлинг, болам! Келинг-чи, ўтиринг...” – дея ёнидан жой кўрсатди. “Таърифи комилингизни амакингиз қилдилар. Қани, энди қўлингизни беринг-чи!” – деди у. “Мўмин шифоси бисмиллоҳи раҳмони раҳиймдандур!” – дея қария боланинг бармоқларини пайпаслаб боқдию, қайноғага қараб: “Бу қадоқлар магар кетмондандир?” – деб маъюс кулиб қўйди. Гапга чечан қайноға ҳам: “Энди гўшту қадоқлари сизники, суягию адоқлари бизники деганларидек...” – деди-да, фотиҳадан сўнг бола бу хонадонда қолди.

Уззол талқини

Бу ҳодисот биздин бешюз, ё-да эллик, ва ё беш йил муқаддам воқеъ ўлғони мумкин эрди. Анга не фарқ?! Чунки ул хонадонда ўғлон надимшева ва хуштабъ ул зулустоз ила қолдиким, онинг китобжўй майлию хаёли андин буён беназир ғазаллар битар, ул ғазалиёт сараси эса аҳли навоб воситаси ила гўёким мажлисул олияға элтилар, анда эрса хумоюни олам аҳли мажлис тарқатилғоч, ўз маҳрамлари байнида ул нозиктабъ абъётқа тасаннолар ўқир ва ламъатолеъ ул йигитға лутфу ниёз юзасидин зўр инъомлар кўрсатар эрди...
Аксида эса бомдодга кетаётган чоллардан бири болани уйғотар ва ширин уйқуга беписанд кириб келган овозда: “Болам, молларга қаранг, ҳадемай тонг отиб қолади, подачи келгач, ғафлатда қолманг!” – дерди-да, бола апил-тапил ювиниб, елкасига юпун чопон ташлаганича, оғил томон чопқилларди. Шу маҳал эти қотиб, суяги чиқиб кетган осмондан ҳам бепарда юлдузлар бақрайиб туришарди.
Оғилда эса димоққа димиққан илиқлик урарди. Кўз ўтмас қоронғуда бола одатда бебоку бесаранжом бузоққа қоқилар, у ҳам чўчиганга олиб сапчир, шовқиндан сигиру ғунажжинлар бирин-кетин типирчилару, тушларини қамшаб ётган оғил уйғонар эди. Боланинг иши ушбу паҳмоқ зулматда тап-тап ёғила бошлаган таппиларни бир бурчакка кураб, бошқа пайпас бурчакдаги супурги билан молларнинг ётган ёнларини сийдикаралаш ёпишган похолдан тозалаш эди. Буниси ҳам майлия, думларига илашган печакми-тиканни қашлай десанг, ҳали уйқусидан ланж новвосча думи қурғур билан пашша ҳайдаганидек, шап этиб боланинг бетига тушириб қоларди. Шунда бола ҳам қасддан бу безорининг биқинига супурги билан савалар, қитиғи уйғона бошлаган новвосча эса хиррилдоқ овозда бир маъраб қўярди.
Ёмони – бу ғира-ширада тиррақироқ бузоқчанинг суюлган бўқида сирпаниб кетишу, ошиғинг олчи тушса, ёйилган қулочинг ила ана ўша бенавот бузоқчанинг гарданига, йўқса – қўлингдан улоққан куракми, супурги устига шалоплаб қулаш эди. Ана ундан кейин булғанган ковушингними похол билан сидириб ўтирасан, ё шалтоғи чиққан чопонингними ҳовлига чиқиб кулга булайсан. Илиқ мол ҳовурию, тахир ўт иси аралаш бу момиқликдан кўчага чиқар экансан, тўзиб бўлган юлдузлар орасидан тушиб келган аёз яланг иликларга хиппа ёпишар, ва болачани бир тутам хашак тутганича ё қайта молхонага, ё-да ҳовлида қолиб кетган тешани илиб олиб ошхонага бошларди...

Кун туғди, кун туғди...

Насруллои Бузрук

Бошқа куни эса ток боғлаш олдидан икки навниҳол терак арраланиб, ҳовли бурчагидаги униб битмас тол ҳар йилгидек каллакланар, бола бутоқланмаган шохларни аввалига ойболта ила бутоқлаб чиқар, сўнг ходаларни бирма-бир тахта-эшак ёнига ётқизар, майда бутоқларни бир бурчакка ғарамлагач – асосий иш – ходаларни пўстлоғини шилишгаю, йўнишга киришарди. Ходанинг йўғон учини бояги тахта-эшак устига минғазиб, ўзи отга чирмашгандек, ходани бутига олволар ва қўлига ҳилолдек ўткир йўнғични тутиб, толнинг юмшоқ пўстлоғини толим-толим шилар эди. Қавс ранда тол баданини шиғиллаб йўнар, магар боягинда буталанган кўзга қоқилгач йўнғич ё тол гўштига қисилар, ё-да кескир ҳаракатини давом этиб, боланинг икки чўчиқ сонига урилиб, бир зумга тиниқарди. Бу кўзларни рандалаш завқи алоҳида: новда бўйига мувофиқ кессанг, қавс ранданг тепага сапчиб кетаверади, тескарисига олиб қайриласан-да, йўнғични шох томирига зид урасан: бир тақалади ранда, икки тақалади: бош бармоғинг билан кафтдан айрилган эт қавариб бошлайди, яна жаҳд қилиб рандани тортасан, шохга кучинг етса хўбу-хўб, етмаса – йўнғичинг шу қадар қисиладики, энди на олдинга, на кетига юради. Муштинг билан унинг икки қўндоқига бирин-кетин урасан, кошки қимир этса; ходадан уйқашиб тепасан бу қўндоқни. У бир бош чайқаб қўяди. Иккинчисини тепасан: шижоатингдан оёғингдаги кавушинг учиб кетади. Ғудраниб, кавушинг кетидан ҳакалак отиб сакрайсан. Қайтиб бояги шум қўндоққа яна мушт тушурасан, азбаройи жаҳдингдан мушт бориб панжаларинг билан уриладию, икки бармоғингнинг териси шилиниб кетади. Сўкинай десанг – одоблисан, қарғай десанг – ўғлон, оғзингга қонингни ютиб, тиззанг билан бир амаллаб икки қўндоқни тепа-тепа, бу офат кўздан чиқишга кўндирасан.
Яна тилим-тилим пайраха тиззаларингга ётади, унинг остидан эса силиққинаю оппоқ тол бадани очилиб беради.

Устозларинг кечалари санъати ташбеҳнинг етти фаслидан сўз очар эканлар, ташбеҳи мутлақу, ташбеҳи киноят, ташбеҳи машруту, ташбеҳи тасвийят орасида аларнинг луғавий маъносинию тавсифига илашиб бир – қуёшда қўнғирлай бошлаган пўстлоқ тилимларию, бир – толнинг нам баданига томган томчи қон кўзга бехос кўринар, ва устозлар нағма этган мисолларга аллақандай ғаройиб жило бера бошларди:

Қуёшни бўлмас, эй, гардун, ул ойга айламак ташбеҳ,
Оғиз гар зарра, Чўлпон – кўз, янги ой анга қош ўлсун...

Бола ушбу санъати нафиснинг кейинги фасллари: ташбеҳи акс, ташбеҳи измор, ҳамда ташбеҳи тафзияларни тасниф этиш асносида устозлар бир – Рашидиддин Ватвот, бир – Шамс Қайс, бир – Атоуллоҳ Ҳусайнийдин иқтибослар айлар маҳал, негадир барибир кўз олдидан на мўрт терак ҳидинию, на юзидан оққан терни ҳайдаб олар, ва булар қадим сўзларга уланиб, бола хаёлида ажиб шоҳсупалар яратар эди.

Байт:

Зи сумми сутурону гарди сипоҳ
Замин моҳрўю, заминрўй моҳ

“Шамс Қайс дептурким: ер юзин улов туёғи изидин ойга ўхшатиптур, ва дағи ой юзин тўзон кўплигидин ерга ўхшатиптур. Демакким, биринчи ташбеҳда мушаббаҳ ер юзидур ва ойга мушуббаҳдур, иккинчи ташбеҳда мушаббаҳ билъакс ой юзидур, ва ер юзига ул мушаббаҳдур. Яъни андоқдурким, нимани нимага ўхшатурлар, дағи аксин қилиб сўнгини илкига ўхшатурлар...”

Келиб йиғлар маҳал ул қатра сувлар кўзга ёш ўлсун...

Уззол насри

Мурид хонумони муршид қўлида, муршиднинг имони Оллоҳ йўлида экан. Тандирга ҳам майлия, бироқ ўчоққа ўт қалашдан ҳам майдароқ иш бормикан ўзи дунёда?! Йўқ, шошманг, бўталоғим, анави тешани олинг-чи. Манави тарашани кўндаланг қўяйлик-да, манави япалоқларини тутантириққа парчалайлик. Учини кўндаланг тарашага қўйиб, иккинчи учини оёқ билан босган дуруст, йўқса сапчиб кетади-я! Тешани ҳам бурчаги билан тушурсангиз, тараша осонроқ ёрилади, теша ҳам қисилмайди. Терагу-тол тарашаси барака топсин, тарс-турс ёрилаверади, аммо ўтинларнинг сарасию гултожи – қарағай. Қайиндан худо асрасин, қўлларингизни қадоқ қилиб ташлайди. Тут билан арча ундан қолишмаса керак.
Бўтам, манави тўнкани ёришга тешангизнинг тиши ўтмайди – болтангизни олиб келинг. Ёнига понани ҳам қўшинг, ёлғиз болтанинг кучи етмайди. Илдизга пона қоққанингизда бир тутамнинг бошқасидан ажраган ерини қидиринг. Ана ўшаниси – бу томир отган тўнканинг қитиқ жойи, ана ўша ерига уринг! Сал ёриқ пайдо бўлдими, болтани бўй баланд кўтаринг. Болтага тўнка илингач, тўнка билан ер урсангиз иш бермайди, болтанинг орқасини қаттиқроқ ғўлага айлантириб солинг! А-ҳа! Ё пирим! Ҳа денг! Ҳаҳ! Ёрилмас экан-а! Ёрилмай кўрсин-чи!
Манавиларини энди ўзингиз бир ёғлик қиласиз, лекин икки оёғингизни асранг! Мен ўчоққа ўт қалай, бир кўзингиз билан боқиб туринг. Тутантириққа чўп-пўп, шох-бутоқ яхши. Тутантириққа пайраха ярамайди. Пайраханинг ҳавога ўпкаси тор. Ўтти ўт қиладиган мана шу ҳаво-да, ҳавоси етишмаган ўт тутунга айланади, сасийди, бурқсийди, тоб бермайди. Ўтиннинг бағрини кенг қилинг. Сув илдиздан танага, ундан шох-бутоққа, майдалашиб тепага интилса, ўт – бунинг тескариси: шох-бутоқнинг майдасини пастга тахлайсиз, йўғон ғўла энг кетида келади, ана ундан сўнг эса бояги қайиш тўнкалар... Далада яшин урган дарахтни кўрганмисиз?

Билинг-ки, бўтам, илҳом ҳам ҳудди шундай ўт... Жомий ҳазратлари айтмиш:

Кор шамшир мекунад, на ғилоф

Бузрук муғулчаси

Бириси куни ток боғлашу тўнка ёришдан хориган ҳофизлар от жабдуқлаб дашт сари қаззоқликларга юзланар, ўғлон ҳам айғирларнинг бирига айқашиб, оқсуягу қорапойим элатнинг чўлу-биёбонда ётган-тутган сийрак овулларинию яйловларини кезишга чиқарди. Чўл зоеъ хаёлларни ел олдига солиб қувлар, бу мезгилда эсда эсинтидан бошқа эс қолмасди, типки чўлнинг ўзи сени сароблардан тежаб, устингда ушқирар эди.

Ушади бўзға турғай чичқонни йиқтаб,
Босасан оёғингди ниқтаб-ниқтаб,
Чўл сени эшитмайди, айналайин чироғим,
Ирласанг-да ўланингни мақтаб-мақтаб.

Тонгэртадан бери отларини зўриқтириб, кун ботарда улар ахир чалқиб ётган чўл чекасидаги овулга кириб боришарди. Ўтовлар ортидаги ўчоқлардан чиқа бошлаган тутун бир-бирига туташиб, қўшилиб-улашиб, сарғайсинган кўкка тараларди. Этакларини болларига қайириб елган шешаю эжалар бир қўлида челак, иккинчи қўлини манглайига чодирлаб:
– Ой-бай, сарт қўнақдар келдиғўй! – деб, чақа-чақа қип-қизил юзли болаларини дараклашарди. Улар қий-чувлаб қўноқлар томон чопганидан бир-икки рад ўсмир йигитча ўтовдан қорасини кўрсатару, ияк қоқиб қўярди.
Қўноқлар отларини ўзлари учун тикилган капа сари жиловлашар экан, овулнинг улканлари ҳам буларнинг истиқболига чиқиб келишар, суронли салом-аликдан сўнгра, ана ўша улканлар қўноқларни кунчиқиш ёғига тикилган қўноқ ўтовга бошлашар, ва тўрга солинган қалин наматларга ўтқазишарди. Чин, ҳофизлар ҳам мулозамат оёқлашидан бурун тўр оғаси ерига юзлари семизлаб қолган овул бийини ундаб бўлишар ва бу мулозаматдан ўз қувончини яширар-яширмас бий тўсатдан болага қарата:
- Кел, чироғим, қўнғир қўзим, манглайингдан бир искайин! – дер, ва нотаниш ҳолатда қисинган бола у томон энгашар экан, бу қалин бий болани орқасига қоқа, унинг қаншарига бурнини қўйиб бир ҳидлаб қўярди.
Кейин ушбу ўтовга бирин-кетин ён-беридаги сийраксоқол чоллар кириб келишар, қўшқўллаб қўноқлар билан кўришгач, ўз ўрнини топиб бир нимарсаларга мирс-мирс кулиб ўтиришарди.
Бояги хотинлар тортинмай томоқ келтиришар, бироқ боланинг бўйига ош ботмас, у қази-қартадан кўпроқ ушмундоқ тўгаракда айланган сўзларга қулоқ осар ва кезак-кезак шимирканиб қўярди.
Норину бешбармоқлар ейилгач, сутчойлару айронлар ичилгач, улканлардан бири қўлига дўмбира оларди.
– Сиз сарттар тажиклере қўсилип, куйди мақам дейсиндер, биз ирди жўл дейбиз, – дерди-да, шарақлаб кулганича, дўмбирага чангал соларди.

Бул ўлим қайда жўқ?
Жарқириған айда жўқ.
Кургираган кунда жўқ.
Ўтери ўтип кеткен сўнг,
Минг тенгелик қайғидан
Бир тийинли пайда жўқ...

– Ой-бай, қара куш таус-ғой! – деб теваракдагилар бош чайқаб тиш ёришарди...

Сарвиноз савти

Эртасига устозлардан бири эса “Гиря” нағмасини ҳижжама-ҳижжа майдалар экан, бунинг устига шундай қийлу-қол қилардилар:
“Биз билган бир Гиря бўларди, буниси Завқийнинг мухаммасига айтиларди:

Юзунгни кўрсатиб аввал ўзингга бандалар қилдинг...

Кейинги пайтларда бир бастакор ҳудди шу Гиряга Шоҳ Машрабнинг “Сиғмамдур” деган ғазалларини солибди, мана эмди икки қулоққа икки Гиряни олайлик-да, иккисини қиёслайлик. Иккала Гиряда куй эшилиб-эшилиб бошланади. Завқий Гирясини айтган ҳофизлар чолғусида ғижжак устунроқ, шундан улар йиғлоқироқ, ғижжак табиатидаги овозда айтишади, зотан Гирянинг ўзи йиғи эмасми, ғижжакнинг бурама, тутимсиз ноласи кўнгилни пармалай, унга ширин, тотли бир озор бера бошлайди. Сўзлардан аввал хониш келиб: “ой, бу жоним сендан айлансин” дейилар экан, бамисоли бу нолага сўзсиз бир калит – айланиш, ўргилиш, парвона бўлиш калитини бахш этади.

Ой, ёр, айланай сендан, ой ёрай,
Юзунгни кўрсатиб аввал ўзингга бандалар қилдинг,
Яна кўнглим олиб юз ноз бирлар хандалар қилдинг,
Жамолинг партавин солиб ажойиб жилвалар қилдинг...
Ой... ёрай...

Устоз шу ерда хиргойисини тўхтатиб, яна ўзи учунми, болакай учунми, айтганларини тавсифлар эди: “ Гиря ёр васфидан бошланаркан, эътибор беринг, бўтам, феъли-қадим шакли буларнинг кечмиши ҳақида огоҳлантиргандек. Бинобарин, “аввал” сўзи ҳам – бу висол лаззатининг “сўнг”и борлигига ишорадек. Бир томондан висол онлари – “юзингни кўрсатиб аввал”, “кўнглим олиб”, “жамолинг партавин солиб” – қайта-қайта эсга солинади, бироқ ҳар бирининг давоми ҳали баралла бўлмаса-да, оҳиста, ҳофизона қабилда “ки ишқ осон намуд аввал, вале афтод мушкилҳо” – ўша мушкилотлар аломати – бандалик, ғамзалар, жилвалар билан тугайди. Қалбингизга томчи-томчи ғулғула туша бошлайди... Бир нафас ростлангач:

Масиҳдек бир боқишда мурда жисмим зиндалар қилдинг,
Санга мен то қиёмат ошино деб ваъдалар қилдинг, ёрай...

Қарангки, бўтам, дармомаднинг ўзидан бошлаб масиҳ тилга олинди экан, бу мухаммас “ишқи мажозий” йўлида эканлиги аён бўлади, аммо биз бунга сал кейинроқ етишамиз, ҳозирча бу ерда ишқ тирилтирувчи куч ўлароқ кириб келар экан, “зиндалар” сўзи ҳам уйғонган мурдадек туйқусдан айтилади, бундан бу сўз тингловчини сескантириб юборади”.
Шунда устоз бир-икки мартта бу сўзни қандай куйлаш кераклигини кўрсатиб, ҳикояларини давом этарди. “Сўнгги мисра эса ўтмишдан қиёматга ваъда сифатида узалар экан, Гирямизнинг мавзуси ҳам бунга яраша макон-замонни қамраб олишини кўрсатади. Хўш, азалдан абадгача берилган ваъдалар нима ҳақида экан ўзи? Энди миёнхат бошланади.

Деб эрдинг кечаю кундуз сенинг ёринг бўлурман деб,
Тикондек суҳбатингда бир гулузоринг бўлурман деб,
Жафони сенга оз айлаб вафодоринг бўлурман деб,
Ой-ой... додай...
Умидим кўп эди ёлғиз харидоринг эрурман деб,
На деб эй бемурувват хаста қулга ғамзалар қилдинг?
Ой, ёрай, бу жоним сендан айлансин, ой ёрай...

Қаранг, бўтам, биринчи мисранинг ўзиёқ борлиқни муомала майдонига кўчирадики, бутун рўй берган нарсалар кўпи билан гап бўлиб чиқади. “Деб” билан бошланган мисра “деб” билан тугайди, яъники барча қилинган ваъдалар гап бўлиб чиқади. Ошиқ бу ваъдаларни турма-тур куйга солиб нолийди, ич-ичини ейди. Зийракроқ боқсангиз, бўталоғим, бошланғич “деб эрдинг” замони-қадимда, бироқ орада айтилган сўзлар ояндага ишорат этади: “бўлурман”, яъники ўтмишдан келажакка берилган ваъда ҳозирги абгорликни ҳосил этади эмасми? Мана азалдан то абад узалган афтодаҳоллик...”

Шу йўсинда пирлардан бири биринчи Гиряни ҳижжалаб бўлгач, пирлардан иккинчиси қўлларига дуторларини олиб бу Гиряни Шоҳ Машраб ғазалига куйлай бошлардилар:

Ажаб Мажнун эрурман, дашт ила саҳрога сиғмамдур,
Дилим дарёи нурдир мавж ўруб дунёға сиғмамдур.

Шариат ҳам, тариқат ҳам, ҳақиқат мендадур мавжуд,
Чу султони азалдурман, ки арш аълога сиғмамдур...

“Бу ғазал Насимийнинг “Икки жаҳона сиғмазам” ғазалига назирадур, эсингизда бўлса, ўғлим, Ҳазрати Навоийнинг таъбирича Насимий “ишқи мутлақ” йўлида ёзган шоирдир. Бу ғазал ҳам айни шу йўлда ёзилган ғазалдир, зероки унда мажозий ёр йўқ, балки ҳақиқий Ёр мавжуддир. Мансури Ҳалложнинг “аналҳақ” йўлида идрок этилган Ёр мавжуд. Яъни устозингиз тавсифлаган биринчи Гиряни ҳам инсоний ёр, ҳамда илоҳий Ёр билан ҳажр гиряси деб талқин этсак, бу Гиряда маъно жилваланиши йўқолади.
Сониян, устозингиз айтганларидек, мухаммасда мазмун очилиб бораркан, мазкур ғазал – пароканда ғазаллар сирасидандир. Унда, маълумингизким, ҳар бир байт бошқалари билан мазмунан тенгдир. Ипга терилган жавоҳир бири-биридан ортиқ бўлмагани янглиғ, пароканда ғазалда ҳам байтлар жавоҳир каби терилган. Дарҳақиқат, бундан ўқ мавзу йўқ экан деб бўлмайди, чунки жилла қурса оҳангимиз ривожланиб боради эмасми? Мана, ўғлим, сизга савол: нечун ҳозиргина куйлаб берган икки байтим даромаду миёнхат йўлида айтиладию, ундан маънан ортиқ бўлмаган учинчи байт:

Халил осо бу йўлда оташи Намруд меърожим,
Ҳамон дурри ҳақиқатманки, ҳар дунёга сиғмамдур...

авжга чиқиб кетади?
Яна бир номутаносиблик: Гирянинг нағмаси бешқатор учун, мухаммас учун басталанган. Мен эса бу куйга байтма-байт ёзилган ғазални соляпман. Бу ҳол эса бир эмас, яна иккита турдаги номувофиқликни туғдиради. Биринчидан, куй баландроқ чиққани сари, мухаммасда радифу қофия қайтарилаверади, сўнгги мисра эса уччала бандда мусиқан ҳам, шеъран ҳам айни ҳолатда тугайди. Ғазалда эса оқсоқланиш бор. Бешликка мўлжалланган нағмада бир сатр қофиядош, бири эса беқофия. Яъники, бунда шеърий мантиқ мусиқавий мантиққа мос келмайди. Иккинчи номувофиқлик эса: тоқ тизимга жуфт табиатли нарсани соларкансиз, уни тоқлаш мақсадида баъзи мисралар бир эмас, икки бор қайтарилади, ҳолбуки, дейлик мана бу, икки бор қайтарилган мисра:

Гаҳи бўлдим фақиру, гоҳу шоҳу, гоҳ гадодурман...

бошқа мисралардан ҳечам зиёда эмас. Демаки, унинг қайтарилиши – анчайин тасодифий ҳол.
Шундай қилиб, иккинчи Гиряни қай тарафдан текширманг – номутаносиблик, номувофиқлик, нолойиқлик. Бироқ санъат моддаси ўта нозикдур, ўғлим. Иккинчи Гиряни чиппакка чиқардик деганимизда, унинг мавзусига, унинг радифига қаранг: “сиғмамдур”. Шоядки бу номутаносиблик, номувофиқлик, нолойиқлик, норасоликларни айни шу “сиғмамдур” мазмуни оқлаб кетса... На бу, на у дунёга сиғмаган Шоҳ Машрабнинг ушбу ғазали ҳам мантиқан Гирянинг куйига сиғмаса, асл маъною мақсад айни шунда бўлмасин тағин?”

Бу саволни болакайгами, ўз-ўзларига бериб, устоз қўлларидаги дуторга панжа урар ва теран-теран сирларга ишора этувчи ниҳон овозда:

Мудом мискин эрурман чун ғуломинг Машрабингдурман,
Мани бечора бу дунё билан уқбоға сиғмамдур...

дея, ўтмишгами, шу онгами, ё узоқ келажакка ишора этарди

– Бўтам, чарчадингиз чамамда, хотирингиз бироз паришон. Осонроқ айтиб берайми? Мана кечқурун опоқиларингиз билан супрада хамир ёйдингиз. Аввалига ёйилган хамирни майда-майда кесиб бармоқ учида ейдиган манти тугдингиз, шундайми? Кейин жичча эриниб, опоқичангиз: “Келинглар, хонимам тугайлик, одам хонимни соғиндику-я! – дегач, хамирни шапалоқ-шапалоқ кесдингиз. Хоним тугиш ҳам пича қулайроқ эмасми?
Охирида нима бўлди? Сўнгги лаппакни тўлдириш ўзингизга нима қилдингиз: хамирни ёйиб, уни кесиб-песиб ўтирганингиз ҳам йўқ, бор қиймани юпқа хамир юзига суриб чиқиб ўрадингиз-қўйдингиз. Хуванон бўлди, лўхтаки бўлди...
Егани – мантини еди. Бошқаси хонимга ёпишди. Сиз билан биз эсак – лўхтаки ейишга шайдо... Шундайми? Ана бояги “Гирялар” ҳам бир навъи шундай тафриқотда...
Кошки билсайди болакай бу суҳбатлар унинг оянда ҳаётида не қадар маъно касб этгусини, энсаш ўрнига ҳар бир сўзини ёдлармиди шунда...

Сарвиноз талқинчаси

Йигитича кейинчалик англаса дунёда неки астойдил қилинган майдами-улуғ иш бор экан, бари устозларидан олаётган санъатига муштараку уйғун келиб чиқди. Кечаси тўзилмасдан тўшак тўшашдаю, болишларни алоҳида-алоҳида қўнқайтиришда-да, кўрпанинг поёнини терс буклаб ёпишда ё-да семиз ўту-ажириқ, ғумаю-печак ўтаганда илло зарпечакнинг бирон-бир юлуғини ерда қолдирмаслигда, ва ё синч тўлдираётганда эринмасдан синч кўзларини майдароқ тортишда тоғ-тоғ маънолар борлигини уқди у. Мақом пардаларию, аруз мезонларини ўргандими йигитча йиллар давомида, ё бояги майда-чуйда юмушларнинг сиру-асрорларинми – тушунса буларнинг асли бир экан. Бир бош пиёзу тўрт дона сабзи, ҳамда ярим даста қотган нондан ўлик еса тириладиган нонпалов пишира олмаган шогирднинг тузукроқ бир байт айтар шоир бўлиши амри маҳол экан. Чунки иккисига-да жилла қурса дид керак! Ундан кейин игна билан ангишвонани меҳр била қўлга тутган одам бехосдан тешиб олган бошқа бармоғию, ундан сизиб чиққан бир томчи қон устида кўзёш тўкиб ўтирмайди – бармоғини ялаганича юмушини давом этаверади. Насриддин Рабғузийнинг: “Яна қайтдик мақсудимизга” ибораси ана ўша меҳрга ишорадир. Кераксиз, ташландиқ онларда абадият ётади, – дерди гап орасида устозлар ва қўлларига танбуру дуторни олиб хиргойига тушишарди:

Куйида йиғлар эдим мен зор ҳар беморға,
Энди йиғларлар бари беморлар мен зорға.

Ҳажри бепоён йўлим қатъ айламак душвор эрур,
Заъфидинким мен юрурмен қўл таяб деворға...

Сарвиноз қашқарчаси

Машшоқлик машқлари ҳақида айтмадик. Бир куни менинг ўзим машҳур муғайннийларнинг биридан: “Дуторда дарсни нимадан бошлаш керак?” – деб сўрасам, созанда: “Энг асосийси – дуторнинг ипларига тиш кирин суриш керак, ана ўшанда торлар роса жаранглайди!” – деган эди. Ўша гапдан кейин биз ҳам чолғучилик синоатини тиш кирига қолдирдикми чамаси...
Ҳофизлар болани, танбур у ёқда турсин, дуторга йўллатгунча икки йилга қадар нуқул чилдирмада пишитишди. Бола асабларию бармоқларида усул билан ётди, усул билан турди. Соатнинг чиқиллаши унга усули ланг бўлиб туюлди, томдан томган чакка эса усули сақилни эслатди. Бутун дунё ўша икки йил давомида буму-бакларга кўмилди, буму-баккалардан унди, бак-баккалардан ташкил топди. Кўчада юрган одамлар қадамию от дупури, тақачининг болға зарбию буларнинг баридан хаприққан юракнинг уруши – ҳаммаси бум-бакдан ўзга нарса эмас-ку ахир...
Устозлар айтмиш: икки зарб ораси воқеа деб аталса, демакки бундан чиқди, ҳар бир сассиз воқеанинг ўзига яраша буму-бакини топиш керак экан-да бу дунёда. Воқеаларни очувчи-да, ёпувчи калити ана ўша бум-баклар экан оламда!
Мол тагини тозалаётганингда оёқ остига тап-тап тушган таппилару, терак пўстлоғини шиғ-шиғ шилган қирғич, чўл томон дукур-дукур чопган байталу, осмонга қараб чарс-чурс ёнган ўт – нимаики ҳақда эслаган бўлса йигитча, ана ўша бака-бака-бум-бум, бум-бак-бумга ҳамнавоз экан, ҳамовоз экан.

Эй кунгул, очилсанг, ёр
Зор айлаб кетмасмукан?
Билмаган армонларинг
Бор айлаб кетмасмукан?

Сарвиноз соқийномаси

Бир нарсани айтмаяпман. Яна ҳудди чалғигандек, пўстлоғларни шиляпману, кўзим ана шу шилинган пўстлоғда қолиб кетаётгандек гўё. Балки-да айтаётганларимнинг бари ҳақиқатга терсдир, ё-да унчалик ҳам эмасдир, бироқ бу гапимни ҳам айтишга вақт пишгандек. Парвариш деган сўзни тилга олгум. Қалб парваришию, руҳ тарбиясини. Балки-да ҳофизларнинг ўшал иккими-уч йиллик машғулоти – мен айтаётган, қаҳрамоним яшаётган узуқ-юлуқ воқеотлар эмас, муттасилу-муфассал кўнгул шифосидан иборатдир. “Ҳафтияку” “Чаҳор китоб”ни ўқитишди улар йигитчага десам, хийла жўнлаштириб юборсам керак, бироқ устозларнинг ўзлари ўша кез нималарни ўқишар экан, суҳбат бир Ибн-Арабийнинг “Рисолатул анвар”и, ё ат-Термизийнинг “Манозилул ибод”и ҳақида, бошқа сафар ар-Розийнинг “Шифо”сини ва ё Мавлоно Румийнинг “Фиҳи ма фиҳи”си устида кетару, йигитча унга наинки шоҳид ўлуб, балки-да суҳбатга бир навъ қозиқ бўлиб хизмат қиларди. Унинг бокираю ноғаддор онги ушбу дақийқу пурнукта фикрларга табиий бир мезондек эди булар учун...

Йигитлар ишқини гар ихтиёр этмам десам қўймас
Йигитлик бирла ошиқ шевалиқ ўз ихтиёримға...

Ушмундоқ суҳбатлар кетида кўпрак қайтариладиган сўз – ақл сўзи эмасди, эътиқод эмасди, дид эмасди, инсоф эмасди – фаросат эди. Бу сўз ичига нафақат аввалгиларининг бари сиғар, балки, ўйлаб боқсанг, йигитчанинг бу хонадонда илк кунданоқ бошланган хаётидаги ҳар ҳодиса ҳудди шу сўз билан ўлчанар экан. Буниси ҳам гапми, қараб турсанг, атрофда неки инсон бор экан, уларнинг юмушми, турмушдаги хатти-харакатлари ҳам ҳудди мана шу сўзнинг ўлчовига солинар экан. Фалончи бефаросат экан, деган баходан тубани йўқ эди бу дунёда, бундай бахода эса бояги пурҳикмат китоблардаги жимжимадор фикрлардан бехабарликми, ё-да бировнинг пиёласи устидан нонга қўл узатиш – тенг маънода тақсимланарди.
Яъни, устозлар қўлидан олинган парваришу тарбиянинг яланғоч ўзаги – ана шу фаросат деган сўзга бориб тақаларкан.

Сарвиноз уфориси

Ана энди ушбул фаросат муроди тану-жон ўлуб, шогирднинг исму-жисмига синггач, у созланган тору, етишган овоз янглиғ нағмаю-назм оламиға ғарқ бўлур эрди. Бу ёғига эмди:

Бир Аллоҳу Расул,
Бир нағмаю усул

демиш оми айрилиқлар маҳв этилгач, фақат завқи васлу, шавқи самоъ қолур ва соликнинг ғайр тиғи ила лахталанган юрагини малҳами ваҳдат қоплар эрди.
Бу сўзларга кўникиб, ўзини ўшал дамда ўз устозларидан айри билмаган йигитча назму-наво бисотини эслар экан, бўғзидан сал пастроқ, бироқ ўпкасига ўтмаган бир нуқта таранглашар, мислики қизиган даф, ё тортилган сим бармоқ югуришини кутгандек, ярим пасга липпиллаб турар, ҳамда кўкракдан ёрилиб овоз ташқарига чиқмаса, оҳ! – деб у кўкракнинг ўзинию, бошчаноқни ич-ичидан тўлдирарди.

Ғофил ўлма, эй соқий, гул чоғи ғанимат тут,
Вақти айш эрур боқий, ол чоғир, кетур, бот тут...

Ушшоғи Бузрук

Аё дўстлар, нағмаю создан ҳам улканроқ нарса бормикан бу дунёда?! Бор, дўстлар, бор! Ул нарсанинг оти муҳаббат! Аввалгиларидан ё тилинг, ё кўзинг, ё қулоғинг, ё юрагинг маст бўлса, бунисидан бутун вужудинг ҳам гапми – бутун дунё сархушликка чулғанар экан! Қуёш билан ойнинг ер атрофида сандирақлашию, булутларнинг беқарорлиги, қушларнинг қўнимсизлигию, ариқнинг тўхтамсизлиги – буларнинг бари, бари ана ўша худсизу-ҳадсиз мастоналикнинг далолати экан. Икки дунё хумор эса, ўзига ёр эмас, Ёр қидириб, ломаконлару лозамонларға етиб бораркан, шунда сулув қўшни қизнинг яширинча табассуми ҳам, унинг шамолдан қотиб кулча янглиғ қизарган яноғи ҳам, эшик очаётганда тўр босиб кетган қўллари ҳам ўша Ёрнинг тажаллисию жилосидек акс этаркан. Кечалари, кун ботаёзганда йигитча бу қизнию, бу дунёни шу қадар беғараз севардики, юраклари қон бўлиб ана ўша чидолмас қуёш билан бирга ер ортига ботиб кетгудек эди.

Менинг ҳам бу жаҳонда гунг боқишдек ишқу зорим бор,
Менинг ҳам осмонда кун ботишдек юз қизорим бор...

Талқинчаси

Базмларни айтмайсизми, базмларни! Устозлар қатори юз тавозеъ билан йигитчани ҳам ҳовлининг тўридаги овлоқроқ шоҳсупага чорлашар, у ерда эса тўкин дастурхон атрофида қат-қат кўрпачаларда оёқ ёзиб ўтиргач:

Қоши ёсинму дейин, кўзи қаросинму дейин,
Бу кудурат ора рухсори сафосинму дейин...

янграрди...

Чапандози

Тўйга бой ўша кунларнинг кети узилмас эди чоғию, бир саҳар икки ичкаридан икки хотин овози икки додни бепарво фалак томон отишди. Бу гапни йигитча умрида бирон бир кимсага айтмаган эди, бироқ Аллоҳнинг қўдратини қарангки, бир туну бир соатда икки устознинг икки жон қуши риҳлат томон қўш қанот қоқиб, бир онда парвоз этди. Астағфирилло дейсанми, машаъаллоҳ дейсанми, Аллоҳдан буларга риҳлату, сирларини қуддус айламакни илтижо этасанми, аммо йигитча икки қанотидан, икки устунидан, икки тоғидан бир зумда ажралди-қолди. У пайтга келиб йигитча ўз энасидан ҳам ажраб бўлган, ушмундоқ беркинай деса, паноҳ топар ери ҳам йўқ эди.
Маросими мадфанда асо ўрнига бир қўлига бир устозининг дуторини, яна бир қўлига яна бир устозининг танбурини олиб абгор қолди, барчадан пешво юриб у мажнун ҳирқасига бир баҳъя кирди. Унинг бетларига сув уришди, юзларига – дам.
Лекин ўлик ўтар экан, тирик – турар. Бу дунёда ёп-ёлғиз қолди йигитча.

Манга сиғар икки жаҳон, ман бу жаҳона сиғмазам,
Гавҳару ломакон манам, ман ломакона сиғмазам...

Иккинчи мақом

Мушкилоти Рост

Байт:

Ҳаёт пиёласидин ичгали шароби бахт
Саодат гулшанига булбули сабо келур...

Келинг, бу байтга бошқа гап қўшмайлик... Изоҳнинг ҳожати йўқ, деганларидек.

Насри Рост

Сарахбори Рост

Юқоридаги сўзларними, уларнинг кетидан мўралаётган ҳаётними турли йўлларда талқин қилиш мумкин. Бироқ бизнинг йигитча, йўқ, энди уни бошқачароқ қилиб “солик” деб атайлик, ана энди бизнинг солик устозларидан қолган қолип: “даромад – миёнхат – фуровард – дунаср – авж – сипориш” сифатида энди бутун бошли борлиқни йўяр эди. Куйлаган ашуласию, яшаётган ҳаёти, бехосдан битган сабоқию, ўнгидаги уфқу-осмон сари кетган истиқболи – эҳ-ҳе, қанча авжлар бор унинг олдида. Мақомга солса умрини, ҳали эндигина наво бир силкиниб, юқори томон қалқишдан аввал якка зумга сукутсимон ўйчанликка чўмган, аммо не даъволару таманнолар ҳали бу ёш умрни кўкларга чорлаб бошлашади.
Бу интилишда хаприққан юраги остида ширин бир бўшлиқ яралгандек...

Дарвешро тўша аз бўса беҳ...

Ушшоқ талқини

Баъзи бачкана китобларда ёзилганидек:

Ўзбекнинг полвони қаерда аён бўлади? – Сайлу-сайракларда.
Ўзбекнинг чавандози қаерда баён бўлади? Улоғу-пайвакларда.
Ўзбекнинг ҳофизи қаерда намоён бўлади? Базму-гаштакларда.

Ана наҳорги ошдан аввал жунжуккан ғира-ширада муздек қўлларини чилдирмакаш доирасини қизитаётган ўт устида ушлаб, овоз пардаларини эса уч қултум кўкчой ила илитгач, солик тўрдаги супага чиқиб, одатда устозлари ўтирадигн ерда чордана қурдию, қўлига танбурини олиб, аста черта бошлади. Ҳали ошпазлару хонадон соҳибларидан ўзга одам келмаган эса-да, солик қалбида ҳар қултум чойдан аллақандай қитиқкаш илиқлик тарқалар – униси нима эди: кибру-ҳавоми, ё жўжахўрознинг илк жангу-жадалига интилишидек бир жазму-иштиёқми, бироқ улуғроқ ёшдаги дуторчи билан доирачи бир-бирига маънодор қараб қўйишди.

Ишқи ёр ўлсайди тарки ихтиёр этмасмидим,
Ихтиёр ўлсайди роҳат ихтиёр этмасмидим...

Овозу юрак бир-бирига уйғун, ҳар кейинги пардадан юқорироғу юксакроқ чирмашиб, қизиб борар, мислики кўкрак қафасини қанот қоқиши билан қоплаб бўлган қушнинг занг каби товуши энди айланган бошни ҳам ич-ичидан тўлдирарди.
Ланг очилган дарвозадан кет-кет одамлар кира бошлашди...

Ушшоқ насри

Куй авжида узилмасин тор... Ашулани юлуқ нуқтасидан қайта илиб кетиш – майитга жон уфуришдек гап. Бунисига тек масиҳ нафаси қобил.

Масиҳ азми сипехр айлаб қуёшга бўлди ҳамсоя,
Бўлур ҳиммат била афлок устида мақом айлаб...

Мен эса кимга эмди ҳамсоя? – деб ўз-ўзини ўртарди дубор етим йигитча карвонсарой ҳужрасидами, меҳмонхона ётоғида. Қазоқликларидан юққан эканми, ё жодугар лўли кўзини шамғалат қилиб, пиёласига чой қуйишдан аввал туфлаб қўйибдими – кўчманчига айланди хаёти унинг. Еган овқати – ё атрофидаги учта ғиштдан ясалган қўлбола ўчоғда апил-тапил дамланган, гуручлари касир-кусур ош, ё – пастдаги ошхонада суви қочган оби нонни офтобнинг ўлигидек чой ҳам эмас, шама ювиндисига ботириб ейиш. Ётган жойи – қаторасига ўн киши учун намат устига ёзилган матою, кўндалангига ташланган чийдухоба кўрпа тагида, ва ё силхоналарда симларда қуритилган кўкимтир чойшаблар каби увадалар устида...
Ёлғиз овунчоғи эса – идиш-товоқ йиғиштираманми деб, ё чангу-ғуборни нам латта билан артаманми деб бехосдан кириб келган канизакми ё фаррош жувон бўлиб, йигит уни оҳиста гапга солар, асраб-авайлаб ўргимчакнинг кўзга илғанмас тўридек орада икки-учта риштани пухта тортар, кутилмаганда: токчадаги созимни узатиб юборасизми, – дер, ва қўл-қўлга соз дастасида тегибдики, бу навжувон канизакнинг энди нағмаю хиргойиларига қулоқ тутишинию, завқи келса – аста елка қоқиб, бир-икки парда жарангдор ҳавога отилгач пайваста-пайваста қўшиққа қилпиллаб-қилпиллаб йўрғалашини биларди...
Ана шунда кўз кўзга уришарди, икки юрак эса зарбул-қадимга моил мастона бум-бак, бум-бакларини бири биридан яширолмасди.

Йўқ эрдим ман санга мойил, сан этдинг ақлимми зойил,
Манга таън айлаган ғофил сани кўргач утанмазму?

Меҳмонхонаю карвонсаройларнинг бегона оғушлари...

Сабо наврўзи

Ҳануз кўнглим тўқ эмас, ҳали ҳам дилим тўлмаган, алланарсаларни қумсагандекман. Айниқса кузги намозшомларда қоп-қора рўдапо булутлар орасидан бир зумга ҳали қорайиб битмаган осмон кўринса, алламаҳалга довур юракларим така-пука: бу эмасди-ку хаётдан кутганларим, орзу-умидларимдаги узоқ ороллар, ажиб саёҳатлар қани, ёшлигимдек мусаффо, чексиз осмоним қани? Наҳотки менинг ҳам:

Эҳ, қуёшга осилиб
Ботиб кетгим келяпти...

Унда анави ғўр ёшликдаги жунжуккан саҳарлар нима ҳақида эди: сабзи тўғрайверишдан қаварган бармоқлар каби ғира-ширани пайпаслаб-пайпаслаб бу дунёга кириб келаётган янги куннинг қовушмас шарпаси, қозон тагига ўтин қалашдан қоракуя юқса-да, уйқусизлик кетида оқарган юз янглиғ қора билан оқни ажрата бошлаган бомдод палласи, самовардан ниҳоят ўт уфуришига қўшилиб биқирлай бошлаган сув буғидек уфқдаги булутларни ёқа бошлаган илк нурлару, чарс-чурс этиб учқундек осмоннинг нариги, қоронғу чекасига отилган сўнгги юлдузлар... Буларнинг бари нима ҳақида экан унда? Аҳир ҳаво силжисаёқ яна баҳорнинг ҳовури келяпти эди-ку!
Ҳали ҳам йўл ўртасида йўл қидиряпман чамаси...

То тавонистам надонистам
Ва чун донистам натавонистам...

Йўл қидириш ёшликка ярашар экан. Бир саҳар йигитча Бешоғоч маҳалласидаги наҳорликка чақирилган экан, созандаларга қўшилмасдан ўзига ишонди-да, чолғусини кетмон сингари елкасига ташлаб, тор кўчаларнинг бирига кирди. Киришга кирдию, кетсиз-поёнсиз маҳаллани кашта тиккан аёлнинг игнасидек илма-тешик қилиб ташлади, бироқ қуёш чолғусининг дастасига етганида ҳам на айтилган наҳорликни, на маҳалладан чиқиш йўлини топа олди.
Кўрган – эслар, кўрмаганга – ҳавола: ушбу торкўчаларда биронта дераза бўлса-ки, мишиғи оқмаган бирон-бир кимса кўчага қараб ёш хонандани таниб чиқса... Девор кетидан девор, уй устида болохона, болохона тепасида тунка том... Кўринса ҳам кун бўйи беш туп тут кўрингандир, қайдам, шундан маҳалланинг оти Бешоғочдир...
Ўша кундан қолган хотира – тут шохларига ўралашиб қолган чигал думли варраклар ва димоқда қолган чанг ҳиди: варраклар шу қадар осмонга талпинар, ҳар бир енгил, чанг ҳидига тўла эсинти буларнинг хитой қоғоз этларини жимирлатар, кокилларини тўзитар, бироқ қалин шохлар капалакча юки бўлмаган варракларни умрбод ушлар – маҳалла ҳам йигитни шу куйда тутқунлар эди.

Қуёшдек боши андин чарҳи авжига баробардир...

Ушшоқ уфори

Ҳайратлари чўх эди йигитнинг. Саҳарларда вақт зоеъ кетмасин деб, у қалин-қалин китобга ёпишар, уйқудан ҳали очилмаган кўзларини уқалаб, бир шеърият баҳрларини ёдлар, бир дунё қушларининг анвои турларини ўрганар, яна бир саҳар риёзоту кимёдан илм оларди. Тонгда мия тоза бўлади деб энг машаққатли китобларни эрталаблар учун ёнбошига тахлаб қўяр, бироқ буларнинг машаққатидан кўз аҳён-аҳён яна уйқуга элир, йигитча сесканиб-сесканиб бармоқма-бармоқми, балиқма-балиқ ё моддама-модда саҳарги билимларини уйқучан онгига жойлар эди.
Тилларни айтмайсизми, тилларни! Ҳафтанинг ҳар бир куни алоҳида тилга бағишланган бўлиб, бир бошдан – арабча, бошқа ёндан – форсча, бир бўйдан – ҳиндча, яна бир поёндан – фарангими, чулчут тили ёдланарди.
Машшоқларнинг машқи демаса, кунларини кутубхоналарда, китоблар орасида ўтказарди йигит. Кун сўнгида кўз толиққач, юрак юмшагач, нафас эса теранлашгач, у кутубхона ўнгидаги кенг майдонга чиқар ва мўл ҳаво остида устозлариджан мерос қолган кечаги кун қатори, китоблардан орттирган узоқ-узоқ тариху-мозийларни ўйларди.
Кеч кириши сайин олис қуёшданми, ё атрофдаги чироқларданн тобора узайиб бораётган кўланкасини уй томон ҳайдар экан, бу соя ҳам ана ўша қадимотнинг тирик парчасидек дилга ҳамоҳанг лип-лип этарди.

Эй, қуёшқа кўз қамаштурғон жамолинг партави,
Сарви раънолиқда хуш рафтор қаддинг пайрави...

Тун тушиб парда ўрнида шабакаларни қоронғулик ўраганида, вақт девону-баёзларга етар, кун юкидан бўшашган кўнгил эса дунёдаги жамъики борлиқни аяб, осуда ёлғизликда талпинна-талпина ўзига ҳамроз истарди.

Ушшоқ савти

Ора-чура яна маҳтал бўлиб, ёзганларимнинг барини ўчириб ташлагим келадию, китобимнинг бошида тилга олган анави лондонлик чурракбозми ё суннатини Пайғамбар ёшида ўтказган Отагелдига қайтсамми деб чамалайман. Агарчи чурракбозга қайтадиган бўлсам, уни шу топда, боринг, Эрон элининг Қум шаҳрига жойлаган бўлармидим. Бошқа жойда ёзганимдек, кўзга дарров Ҳазрати Маъсума мақбарасининг улкан гумбази ташланади. Ҳазрати Маъсума шиалар учун энг ардоқли зотлардан саналиб, саккизинчи имомнинг шаҳид бўлган қиз қардошларидир. Ҳаёт бу ерда ғуввиллайди, қора або кийган муллалару, ҳижобий аёллар, серсоқол уламою, мўртмўйлов талабалар, покиза фузалою исқирт девоналар, аллақандай ажиб ҳаёт кечади бу мақбарада.
Инсонлар ҳайқириб-ҳайқириб мақбаранинг темир панжарасига ёпишар, уни ўпиб, кўзларига қўлларини суркашарди. Лекин мақбаранинг панжарасидан бирозгина узоқлашсангиз – учта-тўртта муҳташам толорда мўминларнинг кими номоз ўқир, кими қўлида Илмиҳол китобини ушлаб бир нарсаларни ўғилчасига уқтирар, кими Иҳёи улум ад-дин устида бахс юритар, яна кимидир муҳтарам устозидан масала ечимларини суриштириб ўтирар эди. Ғаройиб эди бу масжиду мақбаранинг ичи. Ана шу толиби илмлар орасига киритмоқчи бўламан ўз танишимни. У ҳали жавон, юзлари буруш-тиришлардан озод, бошга ўраган дастори остида яшринча парваришланган фаранги кокили бош саждага борганида булғаланади. Айрича дилида ҳам беркитилган орзу-ҳаваслари намозу қироат кезида човутланади. Куни кеча у Жузжоний Шайх-ур-Раис оғзидан нақл қилган номаи аъмолни ўқиб қолиб, унда Ибн-Синонинг: “Кечалари илмдан кўзим толиққанида бир аёқ шароб сипқориб олардим-да, яна битикларга бош урардим”, – деган сўзларини алланечук дилҳирожлик билан ўқиб, бу тун айни ўшал амалга қўл урмак ниятида эди.

Дасти чу манки жому соғар гирад,
Хайф астки у дафтару минбар гирад,
Ту зоҳид хушки доманам фосиқтар
Оташ нашунидамки дар тар гирад...

Умари Ҳайёмнинг сархуш рубойисини қайта-қайта шивирлар, ҳамда ўтирган ерида ўзига жой тополмагандек ёзаланарди. Шаробдан бурунроқ шароб комининг ошиқиши уни маст айлар, бу ошиқишда у на энди ўқиётган китоби, на кечаси кўз толиқтирадиган қўлёзмани таниру-салғар, балки бутун фикри-зикри, онгу-сезими амакиваччасидан сирка қобуғида боягинда кўзачага қуйдириб олган шароби нобда жамланару жилваланар эди.
Кошки бепоён бу кун тугаб битса, магар Ҳазрати Маъсума иморатидаги ғала-ғовуру будунчанг тинар, наҳотки осмондан тун тушса деган энтикишда юрак сиқилиб-сиқилиб сиқтагиси келар, аллаким аллақаерда айтгани гўё:

Тўлган ой синган сафолга ўзни ўхшатгаймикин?

Соқийномаси

Яна ўйлайман: бундан бирор кор-амал чиқмайди-йўв! Ахир Ҳазрати Имом Оётуллоҳ Хумайнийнинг ўзлари ана шу Қумда мана бу байтни айтиб турган бўлсалар:

Соқий, аз он ҳуми пинҳон ки зи бегона ниҳон аст,
Бода дар соғари мо роз ки мо маҳрами розем...

Бунинг луғавий маъноси шулким:

Соқий, бегонадан ниҳон ўлмиш ўша пинҳон ҳумдан
Бодани соғаримизга қуйки, биз сирлар маҳрамимиз...

Шундан Соқийномани:

Янги ой эмасдур ҳилолингга хўб,
Қуёш тўлмағондек жамолингга хўб...

сўзларида тўхтатаману, ҳодисани Хуросонга туновги Отагелди юртига бураман. Буларнинг яйдоқ кўйгасида одамга ёвушмаган бир малла ёшулли яшарди. Халқ маллалигини калака қилиб унга Муҳиб-ўрис деб лақаб қўйиб олганди. Қирқ йил бу лақабга чидаган Муҳиб-ўрис, қирқ биринчи йили даладаги жумбуз устида уталаниб-уталаниб ўзига ўзи маслаҳат солади. “Кел, – дейди у, – бутун йиққан бисотимни Худо йўлига харжлай-да, Маккатилога борай. Зора Тангримнинг раҳмати келиб, қайтганимда мени Муҳиб-ўрис тугул, Муҳиб-ҳожи деб аташса!” Айтган сўз – отилган ўқ! Йиққан-терганларини сотиб Муҳиб-ўрис ҳажга борибди, ҳажи қабул бўлиб, Ҳожи унвонида ўз яйдоқ кўйига қайтибди. Не кўз билан кўриб, не қулоқ билан эшитсинки, энди одамлар уни Муҳиб-ўрис эмас, балки Ўрис-ҳожи деб аташармиш!

Балки Отагелдининг жўрасию улфати ўша Ўрис-ҳожининг ўғли Содир-сариқ отасининг малла бошига тушган бу кулфатлардан огоҳ бўлиб кечау-кундуз сариқ сарини саждага урар, ва бир куни дўсти Отагелдига: “Мен кунига юз ракаат намоздан ўқияпман, Худодан қарзимни узяпман!” – деса, Отагелди аз таҳи дил сесканниб: “Биродар, сен эҳтиёт бўл, бунақанги жаҳд билан яна азиз Парвардигоримизни қарзга ботириб юбормагин!” – деган экан...

Накарда гуноҳ дар жаҳон кист бигў?
Ва он каски накард чун равист бигў?
Ман бад кунам ва ту бад мукофот деҳи,
Кас фарқи миёни ману ту чист бигў?

Айт, жаҳонда гунаҳ қиладиган ким, айт,
Қилмаган кас қандай юрди, айт,
Мен ёмон қилдим, ва сен ёмон мукофот берсанг,
Сўнг мену сен орамиздаги фарқ нимада, айт?

Уфориси

Кейин: буларам ўз йўлига, бироқ ўз қаҳрамонимга қайтсаммикан, деган гумонга бораман. Ҳар мақомда ҳам ора-чура у ёки бу тарона раққосани бошқа оҳангга йўрғалатар, аммо мақомнинг ўзи – бус-бутунку, деб аврайман ўз-ўзимни. Яна тўю-ҳашамга қайтаман.
Базм авжида. Атроф шовқин-сурон, маст-аласт кими думалаган, кими даврага чиқиб бесўнақай кўлларини бесўнақай оёқларига, ўша бесўнақай тўрт мучалини эса мусиқага чоғлайди, яна кими қий-чуввос кўтарган, майда-чақани зиёдроқ қий-чув билан ҳовлидан деворга қувади.
Йигитча торини созлаб саҳнга қадам қўяр экан, кимдир тўй оғаси номидан: “Даврани кенгроқ очинглар!” – дея ҳайқиради. Бу ҳайқириқ жўшқин ашуланинг илк жарангларида эриб кетади:

Ногаҳондан савдо тушди сарима,
Дегса манға дегсин, ёра дегмасин!

Даврага “хиромон айлаб” демоқчи эдим, йўқ, “соллана-соллана” дея қолай, дўмбоққина бўғирсоқ қиз чиқиб келади. Унинг кўзию дўдоқларидан тиржайма аримас, селкиллаган қоматидан эса фаҳш эмаса-да, хўшулик нафаси уфурарди. Бояги бесўнақай довдирни гумдон этиб, ўртага сўрсоқроқ бир киши отилиб чиқди. У даканг хўрозга ўхшаб оёғидан оёғига сакрар, калхат каби макиёнсимон тишига зуғум этар, бир шохдор қўчқорга айланиб, жимжимадор мугузларини серкабичим урағутга ниқтар эди, раққоса ҳам бўш келмас, авратларини жон-жаҳди билан соллантириб икки кўксини қистирмага очар, қора қош қоқилар, қиё кўзлар сузилар, орада эса эсини йўқотиб йўлини йўқотмаган ашула осиёна талпинар эди:

Гўзаллар ичида сан гўзал шўхи,
Гўзимдан оқиздинг қон ила бўқи,
Санинг элингдадир ажалнинг ўқи,
Дегса манға дегсин, ёра дегмасин...

Мушкилоти Наво

Бишнав аз най, чун ҳикоят мекунад,
Аз жудоиҳо шикоят мекунад…

Мундоқ мақом сари қатъи манозил айлабмиз, наво таъбиринда сажъними раво кўролук, ё ҳаво таъсиринда важҳними аро қўёлук, сўзни сўзга изофату тажнис ила кишан-кишан боғлалук, ё-да тузни ўзга зарофату тажвиз ила шикан-шикан бўлолук, илми калимоту санъати нафисни такмил айлаганимиздан ишора этолук, ва ё ҳилми таълимотию синоати аҳодисни таъвил айлаганимиздан бечора битолук...

Навоий ўлмади тавҳид гуфтугу ила фаҳм,
Магарки айлагайлик тилни қатъу жонни фидо...

Насри Наво

Сарахбори Наво

Яна чалғидим! Чалғиш ҳам гапми – валжирадим. Машина юришидан олдин моторини қиздириб олгани каби... Бу тун кўрган тушларимдан бирини айтиб берай. Эмишки, Америкада бир ҳайдовчи шу қадар тоқатсизу бағри тор эканки, олдида юрган машинани ҳам кўра олмасмиш. Бир аёл ҳайдовчи тамошо тариқасида унча-мунча дарёчалар устидан ўз машинасида сакраб ўтишни касб қилган экан; ишонасизми, ирмоқлардан бири устида учиб кетаётганида бояги бадфеъл ўз машинасини аёл кетидан учириб парвоз давомида сўқиса бўладими! Аёл бу зарба оқибатида соҳил эмас, бир маҳалла наридаги қўшни кўчага бориб қўнди. Яхшиямки, фаросатли аёл экан, қўндию, машинасини бир зумда тескари айлантириб, газига босди. Йўқса бояги аблаҳ ўз машинасида роппа-роса унинг томига тушиб, аёл бечорани машина-пашинаси билан мажақлаб ташларди, ё-да ҳавода воқеъ бўлган зарбадан бироз сустлашиб, қисқароқ ерга инару телба қўчқор рақиби қолиб, заиф совлуққа калла қўйгани янглиғ, аёл машинаси билан юзма-юз тўқнашарди.
Бу бедаво галварз нафақат хипча белли аёллар, балки ҳўкиздек-ҳўкиздек самосваллар минган барзангиларрни қувишдан ҳам тоймасди. Буларига қарши у К-700 туридаги сўлақмондек чўл-кўл-юрарга миниб, аввалига биқинидан урарди. Самосвал қулагач, саккиз-ғилдиракни у ё самосвал устига ҳайдар, агар эплай олмаса, ғув этиб гаражда асфалт-босарга айқашиб бу девсимон қора маҳлуқотни пачағланиб ётган самосвалнинг бошини янчишга ташларди. Темир-терсакнинг қасир-қусури, жангу-жаранги орасидан осмонга учқунлар сапчир, уларнинг кетидан эса ғариб ҳайдовчиларнинг асфалософилиндан учган нолаю додлари атрофни ларзага келтирарди.
Эсимда, ҳайдовчилардан бири абжағи чиққан машинадан бир кору-ҳол қилиб чиқдию, яйдоқ томон қочди. “Қатли ом! Қатли ом!” – дея, у инглизчасига “Genocyde!” – деб қичқирарди. Бироқ ербосар самосвал кабинасини ер билан яксон қилиб бўлгач, бояги мажнун ёнидан 9-милиметрлик кольтини чиқарволиб, ёбонга чинқириб қочган бехонумонга қарата ўқ узарди.
Бу ҳолатни ўзимга ўлчаб мен ҳам бир ажиб хаёлга бордим: ҳар бир ҳайдовчи ёнида қўғирчоқми, тулуъ жасадини олиб юириши керак чоғи. Шунда у анави юҳони тиндириш учун ўша майитни ташлайдию, ўзи, тушдан ўнгга чиқиб кетган инсон янглиғ, кўзни шамғалат қилиб эрк томон ғойиб бўлғуси.

Бир кун мени ул қотили мажнуншиор ўлтурғуси,
Секретиб, жавлон қилиб девонавор ўлтурғуси...

Таронаси

Айтган тушимнинг таъбирию таъвили сиз йўйган йўлда жўнгина эмас. Ўзим учун муҳими бу қиссага нисбатан лозим бўлган шафқатсизликдадир. Зоеъликни янчишим жоиз, беҳудаликни мажақлашим вожиб. Бояги телба шарпа ўзини аяса экан, бадҳулқ десак, аксинча бебошу авбошларни қувлар экан, улар йўлиққан фалокатларга йўлиқибгина қолмай, тутқич бермаганларнинг бошига янги синовларни ёғдиради. Ҳазрат айтмиш:

Анга баским ёғар тош устига тош,
Танида ёра узра ёра бўлмиш...

Бироқ оҳирул оқибат буларнинг устидан устун келади. Ёзувчининг касбу-кори ҳам шу мислда эмасми...

Баёт талқини

Йигитнинг қишлоқдаги қайни ҳақида айтган эдим. Йигитни болалик чоғида устозларга топширган қайнисичи! Йиллар ўтиб у ҳам ўз жуфти ҳалолини туғмас дея, уч талоқ этиб, бегона юртлага жилворган эди. Бир куни йигитча ғазалхонлик кечасида тамбурини тинғирлатиб ўтирса (чақирган инсон ҳам хосроқ зотлардан бўлиб, олисйўл ҳайдовчиларнинг бири-бири билан келишмовчиликларини ечиб берадиганларнинг энг каттаси эди), эшикдан “Мен унинг амакиси бўламан” деган дағдаға билан ўша мусофир қайни кириб келса бўладими!
Жулдур усти-боши деса, уни маҳалланинг лўлилар билан тутушган чекасига ҳам қўйишмас эдию, йигитнинг довруғи оғир келиб, бу мискинни ҳазар ила ҳузурига етаклашди. Авваллари ҳавас қилган қўнғир сочлари патаклашган, яғири чиққан кўйлак ёқаларидан қўланса ҳид анқиган. Бу пайт йигит эндигина:

Оташин гулбаргидин ҳилъатки жононимдадур,
Ҳилъат эрмас, ул бир ўтдурким менинг жонимдадур...

ни бошлаган, бу сўзларнинг кинояси чиндан-да йигит жонини онқадар ўртадики, ёнди йигит шармисорликдан. Сўзинию нағмасини узиб ҳижолатда бўзрайиб қолди йигитча: қондошлик риштаси деса – ўнгидаги киши ёт уруғдан, бироқ ўтмиш ҳимматининг ҳурматидан “Ассалому алайкум!” – дея ўз ўсаллигини енгди йигит ва қайни томон пешвозланди. Қайни эса аввалига бутун эл олдида: “Ҳа, чил-чил ҳассангни энди қил-қил ҳасса қилиб юрибсанми?” – деса бўладими. Ер ютмади ўшанда на уни, на фалаж бўлган йигитни. Бироқ қайни ҳам роса етиб турган экан, йигитнинг истиқболига ўзини ташлаб ҳўнг-ҳўнг йиғлади, ифлос мишиқларини юта-юта: “Ташқарида келинойинг қолди...” – деб шикоят қилди.
Йигитлар зиёфатига номаҳрам аёлнинг кириши инсофдан эмас, шу боис чолғучиларга куй давомини буюриб, келинойи баҳонасида чиркин қайнисини ташқарига бошлаб кетди йигитча. Кошки билса экан у бояги оташин сўзларнинг маъноси киноя эмаслигини... Буни у кўча чекасида ўзини панага олиб турган рангин кофур қизни кўрганида англади...

Оташин гулбаргидин ҳилъатки жононимдадур,
Ҳилъат эрмас, ул бир ўтдурким менинг жонимдадур...

Баёт насри

Сен эй гул қўймадинг саркашлдигингни сарвдек ҳаргиз,
Оёғингга тушуб барги хазондек мунча ёлбордим...

Йигит ўшанда қайнию унинг ораста қайлиғини ўз уйига бошлади, қайнига ҳаммом буюриб, тўю-тугунларда ўзига тортиқ этилган оҳорли саруполардан инъом этди. Фақат келинойиси билан дуруст муомала тополмай эзилди йигит. Опача-опача дей деса, ўзидан-да ёш бу жувон, ёш эса-да, унга қайлиқ бўлган қайнисининг залвори бор орада. Ёлғизликда гапирай деса, тили келишмайди, қайни ўнгида навозиш этай деса – дили келишмайди. Жилла сўз улашгани йўқ у билан йигит, қайишмади, қовушмади. Жувон эса ўз чучук тилида алланималарни дер, бироқ бу сўзлар ҳаммому ётоқхонадаги қайнию қайлиғигами ҳавола, ё-да нишонсиз меҳриданми нишона, бунга саросималанган ақли етмасди йигитнинг.

Забони ёри ман туркию, ман туркий намедонам,
Худоё, кошки мебуди забонаш дар даҳонам...

Андак фикрни ёлғиз ажам тилида хаёлдан кечириш мумкин, йўқса гуноҳларнинг каттасига чалинасан йигит! Зоҳирида эса уларга хоналардан энг оромососини таклиф этди у, ҳолбуки гадоваш шоҳ айтмиш:

Улуснинг таъну таърифи манга Бобур баробардур,
Бу оламда ўзумни чун ямон-яхшидин ўткардим...

Баски, ажнабий келинчак саркашлик қилиб, шаҳарда қалин қариндошимиз бор, уларни кўрайлик, жой бўлса – кенг офоқ, – дея сатанг хушторини боши очиқ кўчага бошлади.

Орази Наво

Шаҳар пешвосининг зиёфатида кечган нангу-номусини енгди йигит, қариндошидан ажраган қайни ила қайта апоқ-чапоқлик ҳижолатидан ҳам юқори келди у, бироқ ул шўх кофири бетакаллуфнинг беписанд иҳтиёрига мағлуб бўлди. Тун бўйи ташландиқ итдек у ўз яраларини ялар, лекин коми талҳ бўлибдими, ул оғриқ босилиш ўрнига тобора ачишар, дардига малҳам тополмай, йигит қўлига бир торини олар, бир қаламу давотга ошиқар, гоҳ кўзини юмиб, бебош хаёлларига ғарқ бўлар, аммо биронтаси жароҳатли кўнглига роҳати тўтиё бўлмас, қўлига баёз тутиб у тўғри келган ғазалдан парча ўқир:

Келиб ўлтурдию деди “Ёрим менсиз начукдурсан?”
Ман ўлдим лолу айтаолмадим майли жавоб айлаб...

Дигар ҳолатда орамида бул сўзларнинг тиғи эмди тўғри йигит жазавасига тегиб, ақлини зойил этарди. Бу беҳудалигу изтироб шиддатида сониялар кетидан дақиқалар, буларни кузатиб вазминроқ соатлар кечди. Тонгқуши нола тузгач, йигит энди ўрин-кўрпасини бузган эди. Чойшаблар тўзиб, уйқулар безиб, муазиннинг йўсинсиз, кучсиз нағмаси қулоққа чалинганида, бебоку бепарҳез қўшниларнинг карнайидан рўзи дигарда янгровчи бадантарбия оҳанги ўрнига аксига тутиб икки жўранавоз:

Халқ билур ошиқлиғимни, ёра билмайди ҳануз,
Ишқ ўти ё раб анга ҳеч кор қилмайди ҳануз...

деб кунни очиб беришса бўладими...

Таронаси

Кун ўтиб оқшом келди қайни йигит ҳузурига. Ёлғиз келгани йўқ, бир итни занжирга боғлаб келди у. Аввалига: “Ол-а! Фош бўлдим! Қоптиради итига мени! Ғажитади!” – деб ҳайиқди йигит, аммо қайнисининг пурмулозамат табассумини кўриб, кўнгли тинди. Қайни остонада итини далли даллоллик ила мақтар, йигит эса сарошубликда буларни на ичкари чорлар, на-да не юздин итга онқадар олқишлар ёғилишини илғар эди:

Итингдурман, сочинг занжирини бўйнимга маҳкам қил,
Ки водийи фироқинг ичра қўрқарманки йитгайман...

Невлай недин бу байт тилимга кўчди? Йигит итга боққанича қайнисининг ўзга ҳамроҳи ҳақида сўрашдан ийманар, ит эса вафодор кўзларини намлаб, йигит ҳасратини тушунган жонзотдек жимгина турарди.
“Бу ит анави казонинг боғидаги қанжиғини лайча қилиб ғажийди, терисини этидан шилиб, этини суягидан кемиради!” – деб ружуъ этарди густоҳсифат қайниси, ва бу сўзлардан ўзи қизишиб, ит тутган занжирини озки узай деб, тажовузкорона хуружу хуруш айларди.

Ҳусайнийи Наво

Нафсул-амр боя тилга олганимиз Маҳмуджонми, Аҳмаджон, келинг уни узил-кесил Хомид деб атаб қўяқолайлик, – ит уруштирар, бунисига устак хос деб атаган зотимизнинг жиянию жигари экан! Ул кўппакнинг ит феъли ҳам ҳудди шундан сапчирди. Йигитнинг қайни тап тортмасдан Хомиднинг тоғасини “ўғриларнинг каттаси” деб таърифлар, Хомиднинг ўзини эса “каззобларнинг издиҳомга хурган ити” дерди. Йигит Хомидни ёқтирмаса-да, иккала таърифдан истиҳола қилар, қайнига: “Унчалик эмасдир” – дея елкасини қисиб қўярди. “Тунови куни келинойингни ёлғиз қолдирганимда, ўша Хомидинг унга шилқимлик қилибди”, – дегачгина, йигит ростманасига тутақиб кетди. “Вой, аблаҳ, – деди у, – вой, зинокор!” – “Унчалик эмас!” – дея энди қайни юпатди йигитни. “Сал тегишиб ўтибди-да, гап отибди...” – “Шунисини айтаман-да!” – дея ортиқ қизишди йигит, – “қичиқ қилади у, ғаламиси номурод!” Қайни уни қайта тинчлантирди...

Сафиҳ золим ила бўлма хон ила ҳамдаст,
Муносиб ўлмади ит, чунки ҳамтабақликка,
Ўзингга аблаҳу нодонни айлама ҳамроз,
Ки яхши эрмас эшак дағи ҳамсабақликка...

Бир маҳал сесканиб ўзига боқса йигит: Хомиду йигит – тоғаю қайни қўлларида ирриллаган икки итнинг ўзгинаси! Орадаги ютуқнинг эса эгаси барибир бошқа...

Маъзур тут, ар васлингга кечрак етсам,
Не чора қилай, озгина монеъ бордур...

дейишдан ўзга чора йўқ...

Байт уфори

Ҳайбатли итни кўрди кунора йигит, комрон қизни кўрмади. Қавмдошларидан ортмади қиз, серароқ зиёфатларда қолиб кетди келинойиси. Бунга ишорат – ит келтирган саҳарлари қайнисининг гулдурос кекиришларидан уфурган дами. “Сен, ука, анави ҳезалак Аҳмадингми, Маҳмудинг билан келиш, тоғасининг хумпарини тиксин. Бир мириқайлик! Келинойинг ҳам: “Сенларнинг корридайларингни бир кўрай”, – деган ҳавасда...”
Шу гап билан иш битди. Орага совчию-жовчилар қўйилиб, Хомид ҳам қистаб-қистаб кўндирилди, орадаги гаров ҳам келишилди: Хомиднинг ити ютгудек бўлса яқин беш тўйини йигит унга топшириб, ўзи биқинида созандалик қиладиган бўлди. Йигит тараф ютган тақдирда Хомид бир йилга торини қозиққа иладиган бўлди.
Қоплонбек даштида икки қўрғон орасида майдон ажратилди, устозлардан мерос қолган бўксадаги овул қозоқларидан бир уюр йилқи боққани қазию-қимизини ўз мўйинларига олишди, булардан мўқоқроқ бири тегаракдаги момолай чичқонларни инларидан қувишга қўйилди, балдоққа таянгани эса тайин куни балдоғи минан бола-чақа ҳайдашгаю, қолганга чипта сотишга ажратилди.
Йигит ҳам жангу-жадал тараддудида кўнглига икки сатрни тугуб қўйди:

Маҳрами гар бўлмасанг хуштурур бу ҳолким, бўласен
Итларига ҳамнишин соҳиби асрор, эй кўнгул...

Чапандози Савти Наво

Энди атайин чалғимоқчиман булардан. Ростини айтсам, бироз чарчадим буларнинг машмашаларидан. Ур-йиқитдан бурун кўнглим бироз тин тусаяпти, дабдабали оҳангни сокин ва ўйчан навога қайтаргум...

Отагелдининг Пайғамбар ёшини нишонлайман деб суннат тўйига адашиб кириб борган нозанин аёл ҳақида айтган эдим. У билан бир навъ танишгандек ҳам бўлдингиз, бироқ айтмадимми ўша бошланғич кезларда, ҳаёт қанчалик соддаю оми кўринмасин – сиру синоатларга тўла дея; ўша аёлнинг тилсимотидан сўзлай. Аёлни аёл деб бенишон айтмаслик учун от керак экан, бошқа-бировга тегиб кетмаслиги учун уни жўнгина Қўзихон деб атаб қўяқолайлик.
Ана ўша Қўзихон момиққина қиз бўлиб бўйи етаётганда, уларнинг қишлоғидаги уйига ўз эридан ажрашган ўгай эгачиси кўчиб келади. Опасига ҳам от лозимми – Кўкабиби деб қўяқолайлик. Кўкабиби Қўзихондан бир мучалу бир кўклам улуғроқ бўлиб, шаддоду бепардоз аёл эди; унинг аксига Қўзихон эса нозиктабиату шойистафеъл қизгина бўлиб етишди. Бироқ “терс терсин тортар” қабилида опа-сингил икки эгиз янглиғ бир-бирига ёпишди: Қўзи Кўкасидан умргузаронлик сабоқини олмоқчи эса, Кўка Қўзининг бокиралигида ўзининг армонларини ардоқлар эди. Иккисининг онаси Қозоқ-ойим иккисини иккита эрдан туққани гўё, икки эр ўрнида қизларини бир-бирига рашк қиларди, икки қиз эса икки оғиздан ёд олинган бир муҳаммасни байтма-байт Қозоқ-ойимга сўзлашарди:

Зарар қилмас муҳаббат аҳлиға ағёрни таъни,
Эрур бадхоҳларнинг гуфтигўйи барча бемаъни,
Бу кун эй Нодира бошдин қўюб тожи мурассаъни,
Макон гулхан кулин қилди Навоий телбадек яъни
Жунун торожидин охир қаро тупроққа ўлтурдим...

Талқинчаи Савти Наво

Навбаҳор айёмида Кўкабиби или Қўзихон атрофдаги ёшу-яланг қатори юкқаторнинг томида дашту-адирларга лола сайлига чиқиб кетишди. Дурустки, ён-веридаги қора тупроқлардан қизғалдоқ ҳам терса бўларди, зинҳор, булар биёбоннинг кўк бўксаларидан асл лола юлгани интилишди. Бегона қишлоқданми, бадном шаҳардан икки одам буларга илашди, Қўзихон ибо қилса, ийманса, суқатой Кўкабиби янги ошино дардида улуғ оғасига кулиб боқди, оға узган лолаларнинг бир дастасини сингли билан бўлишди. “Даштда икки қизнинг ёлғиз кезиши ёмон!” – зиёда авради Қўзихонни эгачиси.
Оҳ, бу ёшлигу бебошлик сайллар, чошгоҳ унутилди орада, қуёш буларга бас келолмай сўлий бошлаганида ҳам лола юлишдан хоримади булар: чўлнинг аччиқ ҳавосига тўйишди, чанқовига лоланинг пиёзваш бўйидан анқишди. Кун ҳам ёшларни лолаларга қизғанавериб, адир ёнбошида сўлғин қизара бошлаганида, қишда қор сурувларини тутувчи, энди эса буларни ўз панасига чорловчи чакалакзор тўқайга йўлиқишди тўртовлон. Дашт шамолида ҳилпираган жийдаларнинг шоҳи япроқлари остида булар кун бўйи толиққанининю очиққанини англашди. Кўчма дастурхонлар ёзилди, халталардан анвои нозу-неъмат тўкин-сочин ёйилди. Ўртада гулхан қаланиб, у ҳам лолазор шаклига тобеъ, осмонга ўз гулдастасини чўзди.
Юзлар лола, қизлар лола, пиёлаю жизлар лола – роса лола сайли, лола зайли воқеъ ўлди ул бешаи лолагуну лолафомда. Кунботарда, кунётарда Кўкабиби улуғ оғани Қўзихон этагида қолдириб, навқирон инисини чакалакзорга бошлаб кетди. Ўша куни маъсума Қўзихоннинг лола андомига қора доғ тушди, Қозоқ-ойим онасига ҳазил деб айтган сўзлари чинга айланди: қоп-қора тун ўнгида у ўзини боягина лов-лов ёнган лола гулханнинг қора туфроғида янчилган гули тардоман ҳолида топди...

Лолазор эрмаски оҳимдин жаҳонга тушди ўт,
Йўқ шафаққим бир қироқдин осмонга тушди ўт...

Қашқарчаи Савти Наво

Қозоқ-ойимдан доғни этак билан ёпиб бўлармиди?! Аввалига муштлади Қўзихонни, қулоқларидан бурама ясади, ўйиб-ўйиб олди, барибир тошдек қоп-қора Қўзихондан садо чиққани йўқ, шунда Қозоқ-ойим Кўкабибига ёпишди: “Бошгинанг узулиб тагингда қолгур! Балогиналаррга йўлиқсанг бўлмасмиди! Оғизларингдан лахта-лахта қонинг келгур! Яш-шамагур! Гўргинанг босиб қолсин-а сени, манжалақи!” – дея қарғади., бироқ бурро Кўкабиби жўрттага ҳовлини бошимга кўтараман деган чоғиёқ онасининг тили қисилди. Қўни-қўшни, маҳалла-кўй билса борми бу шармандагарчиликни?! “Айланай, қизим! Ўргилай тўнғичим!” – дея алдаб-сулдаб зўрға тўхтатиб қолди Кўкабибининг жағи очилишини. Ахийри икки бахтсиз қизига қўшилиб пиқ-пиқ йиғлади, токи бир куни тиниб-тинчимас Кўкабибиси буларнинг синиқ кўнгилларини чегаламоқчидек манави ғазални ўқиркан:

Бу ғамда йўқ манда ҳамдам, йўқ, йўқоттим, дийдамда нам,
Кўкабиби, жонга марҳам, кафшим йўқолди, сандаму?

Ғарибпарвардурсан, бойим, бекафш қолди бул ёш пойим,
Қулоқ солгил, Қозоқ-ойим, кафшим йўқолди, сандаму?

Ман жисмдурман, сан – жоним, ташлаб кетганим – армоним,
Арзим эшит, Қўзихоним, кафшим йўқолди, сандаму?

бирданига китобини чекага ташлади-да, қувлик билан онасининг нурсиз юзига боқди. “Эй, ано! – деди у, – сен мени узатган қишлоқда Қут-охун отли сарватманд бир киши ёлғуз яшайди. Менга ишонмасанг у сенинг ҳамқишлоғинг Тўқай-тақачига ўғил тутинган. Ёши менга лойиқ эса-да, қизинг садақаси кетай! Сен Қўзини кўндир, мен Тўқайни ишга солай. Қизнинг иффати бўлмаса, хайзи бор, қолганига Худо – пошшо!”
Ана шу режада тўй кунига қизнинг ойи танландию ўнсаккиз яшар Қўзихон ўн саккиз минг олам ошуби ила умрининг ярмини яшаб бўлган Қут-охунга завжи ҳалол бўлиб никоҳланди...

Қаро сочим ўсиб қошимга тушди,
Не савдолар менинг бошимга тушди,
Ёр, ёро!
Сенинг ишқинг менга қайдан ёпишди,
Танамдан ўт чиқиб бағрим туташди,
Ўзинг ошно, дилинг – бегоналарда,
Ёр, ёро!

Соқийномаси

Лабинг то қилди бу ҳайрон тамошо,
Бўлуб жисмимға кирди жон тамошо...

Тўю-тамошо ила Қўзихон Қут-охунга узатилдию, лола доғидек қаро сир ёлғиз унинг кўнглида қолди. У ёш умрини салкам отаси тенг келгинди билан яшаб турсин, биз эса Кўкабибидан тинглайлик. Ўзбек аёли бир йўлга тушса борми – охиригача босмасдан қўймайди. Бармоғига ангишвона теккани дўппидўзми, зарчевар бўлмасдан тинмайди. “Қул аъузу...”ни ўргангани отинбуви бўлиб етишади, бироқ бизнинг номуборак Кўкабибимиз майхўрликка ружуъ қўйди. Энди уни на онасининг қарғишу-маломатлари, на синглисининг оҳу-зорлари, на ҳаётнинг жаҳаннам қаърига юмалаши тўхтата оларди. Ҳайём айтмиш:

Чандон бихўрам шароб к-ин бўйи шароб
Ояд зи тараб чун равам зери тароб,
То бар сари қабри ман расад махмури
Аз бўйи тароби ман шавад масту хароб.

Хотин-халажнинг расм бўлмиш гапу-гаштагида май ишратига берилди, кези келганида бегона эркакка ҳамаёқ бўлди, ўзига қолса хонасига беркиниб ўз-ўзига косагуллик қилди. Вайрона умридан нолидими бундай онларда, синглининг шикасталигини андуҳ ила эсга олдими, онасига исён қилдими хойнахой, ўтга урди ўзини, чўққа урди, чоғир суҳбатларининг бири кетида саҳар уйдан жасади чиқди.
Куйган ким бўлди, Қўзихон бўлди.

Шояд хабардор ўлса шоҳ, тўққиз фалакдин ўтти оҳ,
Дуо қилгил, Увайсий гумроҳ, кафшим йўқолди, сандаму?

Уфори Савти Наво

Кўкабибининг қабридан ток новдаси униб чиқди. Одам турпоққа айланар, турпоқдан кулол кўза ясар, шу кўзани эса янги инсон эски май билан тўлдиради. Қўзихоннинг жисми қучоғида эса-да, тош бўлиб қотган юрагини оча билмади қутсиз Қут-охун. Аёлдан майл тополмагач, аёққа майл қўйди у, май билан тўлдирди аёқини, чоғир мажлиси чақириб Тўқай-тақачи билан ҳамрозу ҳамкоса бўлди.

Кўзунг бари соғларни маст этгусидур,
Ғамзанг бари мастларни паст этгусидур,
Кўп зоҳиду порсони Бобур янглиғ
Лаълинг ҳаваси бодапараст этгусидур...

Ичган Қут бўлди, ёнган – Қўзихон. Йўл балчиқ эса-да кеча – қоп-қоронғу, барибир поёнига етиш иштиёқию ихтиёри ҳақида айтган эдим. Қўзихон ҳам йўқотишданн йўқотишга тинимсиз юраверди турфа бетолеъ. Ўз шумлиғи устига эгачисининг бемаҳал ўлимини бўйнига олди, энди эса эрининг арроқпарастлиги ёш бошига тош бўлиб тушди. Орада онаси – Қозоқ-ойим бу бевафо дунёни тарк этди. Бунинг кетида бўйида бўлган ҳомила узилиб тушди, йўлнинг эса кети кўринмас эди...
Мўл ичишдан Қут-охуннинг жигари ўбдон шишди. Табиблар уни тушагига ётқизишди. Ўшанда унинг икки жонсиз қўлини дўмбоқ бармоқлари ила тутган Қўзихоннинг бу дунёда дарду-аламдан ўзга ушлайдиган ҳеч бир чизи қолмади. Худога бор осий жону-тани ила юкунди, ёлборди Қўзихон: “Ёлғиз эримни мендан ажратма!” – деб илтижо қилди. Эри ҳам мутаҳҳам дуоларнинг азбаройи ҳовуридан на ўлиб ўлмади, на тирилиб тузалмади.

Оҳким, беҳад менга жавру жафо айлар фалак,
Фурқат ичра қисматим дарди бало айлар фалак,
Ёрдин айру манга кўп можаро айлар фалак,
Ғам била гулдек юзимни қаҳрабо айлар фалак,
Бевафоу оқибат кимга вафо айлар фалак,
Ҳасрату дарду аламга мубтало айлар фалак,
Ёрини албатта ёридин жудо айлар фалак,
Гул била булбулни бебаргу наво айлар фалак...

Наво Муғулчаси

Уф, бунда ҳам тин топмасдан, яна қайтсак йигитимизга. Барчага от бериб ному-нишонлик қилган эканмиз, йигитимизнинг отини ҳам айта қолай. Бировлар унинг умрию армонларини ўзига лойиқ кўриб, бу ҳаёт – меники деб талашиб юрмасин тағин. Йигитнинг туғилишиданоқ оти Муртазо бўлган, ана шу Муртазо, куни етганида, қайнию рақиблари билан Қоплонбек даштида ажратилган жанггоҳга чиқди.
Бундан буёғини аслида қозоқча ёзишим керак эди, ҳалиям бўлса сал ўзбекчалаштириб шу йўлдан қолмай. Жангу-жадалга қазоқларнинг каттаси – Итбас деган одам қўйилди. Қозоқ тилининг фазилати шуки, Итбасни ўзбекчага Итбос деб ҳам, Итбош деб ҳам ўгириш мумкин. Майли-да, ана энди тўрт ён овуллардан йиғилган будунни адирларга қатор-қатор тизган Итбас тиниб-тинчимас ғала-ғовурни тиндириб, ўртага аввалига итларни эмас, – улар ирриллаб орқаворотда тураверсин, – икки ўланчини чорлади. Булар дўмбираларини қўлларига қурол қилиб айтишувга киришди. Жанақ дегани бошлаб берди:

Мен уйимдан чиқиб ҳам Келесди ирлаб,
Уч юздан уч ўғлон енгаман деб,
Хонга дейман, чақиртканига келган эдим,
Икки нима қўймади кўлдаланглаб...

Атроф қий-чув... Тубек дегани жавобини берди:

Чиқиб энг уйингдан, Келести ирлаб,
Уч юздин уч ўғлон қадайман деб,
Жанақ, ёмби тугул, бўққи олмассан,
Ўлан айтиб нетасин бекор терлаб...

Майдоннинг бошқа тарафидаги адир чуввосга тўлди. Бироқ Жанақ бўш келмади. Тубекни уруғидан олди:

Овулинг сассиқ сувдан кўчкан экан,
Ирсинг, болам, Наймон ўскан экан,
Тўра, қаранг, йиғилинг, кенгаш қилинг,
Жанақти бир енгайлик дейишкан экан...

Ана қувонди Жанақ тарафдорлари, ана дунёни бошига кўтаришди, лекин ўртадаги Итбас гални Тубекка жавоб учун берди.

Овулим сассиқ сувдан кўчиб юрган,
Ирсим йилдан йилга ўсип юрган,
Қамбарнинг гадой чоли гадой қолса,
Бўз болалар, тим бермангиз дейшиб юрган...

Униси у деса, буниси бу дейди, икки қир бир бирига қарата навбатма-навбат қаҳқаҳа отишарди, орада тарозунинг посангисидек Итбас гоҳ бир томонга ён босади, гоҳ бошқасига. Ахир Жанақ айтишувни ўз уруғидаги бойларга урди.

Элимда бир бойи бор, Итбас депти,
Тол бир кунда қирқ арава қазини олди,
Тўқсон сон ўша кунда қўй ҳайдади,
Изоҳласам, айтаман Итбас бойди...

Ана энди Жанақнинг кўзлари ловуллаб ёнганини кўрсангиз эди. Тубекнинг охирги сўзи битар-битмас, шовқин-суронни ҳам канда қилмасдан дўмбирасини ёйсимон тутдию, бирин-кетин бири-биридан оғули сўзларни ўқсимон уза бошлади:

Алжираб не дейсан, Муртазо-сарт,
Наймончини боласи, аравангни торт,
Қалай айтсам эрким бор, мен Арғунман,
Қолганини хотинингга ўзинг айт...

Бунисига Тубек илдам жавоб тополмади. Ана бўлди кулгу, ана бўлди мазаҳ. Шунда Жаннақ Тубек эл олдида харом ўлмасин дея, бўғзига пичоқ тортгандек, айтишувнни мана бундай узди:

Бошинг тортиб курагингни йўрғалаттим,
Қундуз қўйдай Найманингни қўрғалатдим,
Ҳали ўлсам-да Оллога армоним йўқ,
Қаро қонинг олганингни сўрғалатдим...

Тубек бу сўзлардан ҳўнг-ҳўнг йиғлаворди-да ўртадан шармандаю-шармисор бўлиб, думини тугганича чиқиб кетди...

Муғулчаи Наво талқинчаси

Қайнисининг қулоқларию думи кесик қозоқ ити олдида шайланиб турар экан, Муртазо-йигит айтишувда ўз отини эшитгачоқ, қочган Тубекнинг ўрнини босиб ўртага ташланмоқчи бўлди, ахир дўмбира бўлса-да дуторнинг бир тури, бироқ бедин янгасининг ит ёнига келиб унинг қулоғига майин овозда алланарсаларни шивирлагани, уни ит ўнгида тутиб қолди. Нима деган экан бу ғалча келинойи хурмоқчи бўлиб турган итга? Бу сўзлар Жанақнинг оғу сўзларидан-да қудратлироқмикан, ё улар ўлдирса, булар тирилтириб, яна ўлдирармикан?!

Рашк жабрини қўйма, эй ажал, бўлса ҳамнишини ёр ағёр ила,
Даргоҳида менким тинмай ит бўлиб хурсам ўлдирур, хурмасам ўлам...

Ўртада эса сийлиғига чопон кийдириб отга минғизилган Жанақ от тизгинини ушлаган Итбасга от устидан қуллуқ қилиб, сўнгги ирини айтди:

Бу шаҳарди сўрасанг – Келес оти,
Итбас бийга қарайди бўлса доди,
Бул эллардин ичида пошшо бўлуб
Умр сурар эр эмас, одам зоти...

Ана тағин иккала адир қўшилиб кўкка будунчанг кўтаришди. Бироқ итларга ҳануз соат етмаган эди. Ўртага Сариғ-алп деган бир полвон чиқиб, қўшни овулларга ҳайқириқ этди: “Эй, одамлар, менинг белимдан кўтариб отадиганинг борми?! Отсанг – жарайсын, отмасанг – сўнда басынгни алайин!”
Бироз ғала-ғовурдан сўнг унга қарши буқадек йўғон – боши билан бўйни бир Айдар-полвон сур эт кавшаб тегаракка чиқди. Ана бошланди кураш. Ер ҳали нам кўкламдан сизроқ эканми, Айдарнинг оёқлари бир-икки кез сизиб-сизиб кетди, барибир у ўзини тик ушлаб қолди. “Бас!” – деб ҳайқирди бир оломон. “Ур!” – деб урлади бошқаси. Қийқириш кетидан қийқириш турди. Булардан бирини чоғлаб, Айдар Сариғ-алпни чўйра чизиғига сурди-да, сал кўтариб тақимидан чалди. Сариғ-алп бутун яланг тўши билан қаро ерга урилди, бошию-кўтидан ерда ўюқлар очилди. Қирнинг бир томони сув сепилгандек жимиб қолди, бошқасидан эса сел тошди, кўчки кетди...
Итлар хуркиб хурди, отлар тепиниб кишнади. Бундай суронни умрида эшитмаган Муртазо “Ло ҳавла...”нинг ўрнига негадир Бозорбой-жираудан ирлаб юборди:

Қарғадан қарға туғар қарқилдаған,
Жақсидан жақси туғар жарқилдаған,
Буларнинг арасида биз-да журиппиз,
Чангга тушган тугмадек жарқилдаған...

Муғулчаи Наво Қашқарчаси

Сўнгги чизиқдаги “чангга”ни Муртазо “жангга” деб айтворди. Энди чиндан-да итларнинг жанг гали келган эди. Икки адир бир бирига қарши туриб келган бўлса, икки орасидаги юзма-юз турган тарафлар ҳам энди қарама-қаршиликка ҳозир эди. Бироқ Итбас орзиқмасди. Ўз элати кўнглини қўлида қарчиғайдай ушлаб, у ўртага яна бир жирауни тортди. Буниси дўмбира-пўмбира қилиб ўтирмасдан яланг қора довушда ўз қарчиғайини итларга йўқотганини ирлади:

Айтаман Худойдан сўнг Мухамбетти,
Келесда чангал солди кўк жангитти,
Тўққиз бўлак бўлғанда тўп ғозни олиб,
Қазоси ундан сўнг итдан етти...

Кўк жанатта учувчи эди, елдай эсип,
Турарди ғозди ушаб, жондан кечип,
Қара, кўт қақшамақтан илгинина,
Бу ўрдакки қидирарди, кўк енгитип...

Қарчиғайини кўкларга кўтариб мақтаган бу қашқарбашара жирау бунинг кетида қарчиғайни ғажиган итни шу қадар ерларга урдики, оломон ит кўрса унга ташланиб тилка-пора қилиб ташлагудек жунбушга келди. Аввалига маст қазоқнинг маст қилиғи дея менсимаган Муртазо тобора ити учун ҳайиқа бошлади, бироқ оломон ёппасига: “Ит! Ит! Ит!” – деб хура бошлаганида орадаги Итбас сўнгги жирауни сўз ўртасида бўлди-да, икки адирнинг икки ёнида турган иткашларга қўл силтади.

Муғулчаи Наво Соқийномаси

Муртазо умри бино бўлиб ит тугул тухум уриштирмаганди, аммо кўз ўнгидаги тамошою, бу тамошо кетидан элу-юртнинг қизиши уни ҳам таранглаштирди: бармоқлари бехосдан муштумга тугулиб, муштумлари қонга тўлди, кўзлари қонга тўлиб қинларидан чиқаёзди. Айниқса унинг чоғида итга нафрат туйган оломон ҳозир бу ит кетида турган қайнию, қайни кетида турган янгасига ташлангудек. Шунда ўзини қўриқчи ит бўлиб туйди Муртазо ва чопиқ тишларини кўрсатиб, ижирғаниб қўйди.

Қўй битарда қўтанчи ит
Бўрига қўй бермайди...

деб у устозларию, уларнинг қазоқ жўраларидан эшитган Буқар-жираунинг сўзларини эслади. Йўқ, у бўрига қўй бермайди! Бу ғурур итга ҳам ўтди чамаси, Бози деган ит қалин юнгларини хурпайтириб, қийиқ думини кунгуралади. Итбаснинг нишонаси бўйича икки тарафдан икки итни ўртага тортдилар, аслида жангга ошиққан итлар ўз эгаларинию, қазоқлардан қўйилган икки кўмакчини ҳали совумаган жанггоҳга тортишди. Муртазо ҳам ҳарқанча ўртага интилмасин, на уни, на рақиб тарафдан Хомидни теграга йўллатишди. Хатто қайни ҳам ярим йўлда итидан узулиб, турган ерида тўхтаб қолди. Шу топ янгаси Муртазонинг билагидан тутди. Унинг мастона нафаси йигитнинг қулоғига урди.

Не хуш бўлғай икковлон бўлсак васл боғинда,
Қўлим бўлса анинг бўйнидаю, оғзим қўлоғинда...

Бу сўзларни ногаҳон хаёлидан кечирдию, бир сесканиб кетди Муртазо...

Муғулчаи Наво Уфориси

Итлар бир-бирини кўргач, на даромаду, на буромад қилиб ўтиришди, бетавозеъю бетакаллуф бир-бирига ташланди. Даставвал улар бир-бирини ҳайбатию шиддати ила қўрқитмоқчи бўлишди, лекин ҳайбат ҳайбатга, шиддат шиддатга тақалди. Икки қўшиндан икки полвон ўртага чиқиб найзани найзага, қилични қалқонга урганидек, буларда ҳам ортиқча иррилашу хуриш бўлгани йўқ. Сўзамолликни итлар юзидан бояги жираулар қилиб бўлишган эди. Шундан энди итлар яланг тўш иш бермаган жойда чангални чангалга солди, бири бирини човутди. Оломон итдан бадтар ҳайқирди: “Бос!” – деди, “Ғажи!” – деди, “Ур!” – деди.
Итлар урушида мардонаворлик бўлар экан, шуни кўрди ўз кўзию дил кўзи билан Муртазо. Улар қўлни қўл орасига суқиб, кўзга човут солмас экан қузғунларга ўхшаб, йўқ, жон-жаҳди билан бир-бирини ағдаришга интилар экан, бўсунтиришга интилар экан. Мана, ниҳоят дуруст сўз топди Муртазо, ҳа, бўйсунтириш, бўйин сунтириш. Шунинг учун-да ғалаёнга қарамасдан, чангалдан оққан қонларга боқмасдан, буларнинг кўзлагани – рақибининг бўйни. “Ҳиққилдоғидан олдим!” – дейди одамзот, ана шу ҳиққилдоғидан, бўғизидан, ҳалқумидан ололмаса-да бу тенгқурлар, жуда бўлмаганида бўйнига ўнта тишини ботирмоққа иштиёқманда эди иккиси. Бу аюҳаннос ичида на Муртазонинг: “Ол, Бози! Ол!” – дейишию, на янгасининг ўз тилидаги: “Давай! Дави!” – си эшитиларди, чунончи бор ишонч – Тангрию, унинг қўлидаги Бозининг ўткир чангалию итик жағида эди.
Қарангки, ит орасида ҳам ити бўлар экан. Дафъатан Хомиднинг саги бетолеъи қўл урушида чизега эришмасдан Бозининг панжасига тиш солса бўладими! Чинқирган ким эди шунда: ҳалойиқми, Муртазоми, итми ё янгасими?!

Ишқ кофирларига кўз ёшим ўлди тўфон,
Итларингнинг ким бўлур ҳамроҳи, эй нодон қиз?

Бу сўзлар Муртазонинг хаёлидан нечоғ кечганини сезмай қолди у. Саросимада газагига:

Кўнглум ит эрди, андоқ кетмас эшигингданким,
Занжири муҳаббатдин бўйнига солибсан ғул...

дея эслашга шошилди у. Бу саросимада Бози ҳам оғриғига чидаса чидадики, шафқатсиз чангали ила нариги итнинг оғзини йиртди ва устига устак бир зумга эгилган бош устига сапчиб, бўйнига ёпишди. “Бос!” – деб ҳайқирди икки адир оломон. Бу икки ҳайқириқ икки иту Итбас бошида бир-бирига урилиб Хомид итининг оёғи остидаги ерни ўпирди. Босди, бўйсунтириб уни Бози. Ана кўтарилди қазоқ даштида олқиш, чанг Сомон Йўлига етди. Шунда Муртазо янгасига ўгирилиб илк бор баралла:

Санамо, начук ширинсан, ою кун ота-онангму?
У – жаҳонни куйдурубдур, бу – жаҳонда йўқ мисолинг...

дея, ғалаба нашъасига ифода топгандек бўлди.

Чапандози Баёт

Қаранг, итлар урушди, менинг кўнглим увушди... Энди енгил чолғусига бироз оҳангни ўзгартирсам-да қиссага кутилмаган тарафдан ёндошсам. Муртазони биз етим қилиб ўстирдик, онасидан айириб бувисининг қўлига топширилганини айтдик. Ваҳолонки, ҳеч ким етим бўлиб туғилмайди, ана Муртазонинг ҳам биз оғиз очмаган отаси ҳаёт эди. Боланинг гўдаклигида – ичкилик баҳона – онасидан ажраб дарбадар бўлиб кетган отаси ҳануз тирик эди. Бу инсоннинг ҳулқу-атворию табъи-диққатини билмоқчи бўлсангиз, эскидан у дағал ва бетакаллуф эди, ҳамоноки қишлоқнинг лаванду ичкучи йигитлари ҳам ҳамсуҳбатлик чоғида ундан безор бўлур эди. Бироқ солиҳ Оллоҳ бу каби балошўр инсонларни ҳам ислоҳ этаман деса, бир ёшга бориб надимвашу дилкаш зотларга айлантирар экан, машаоллоҳ! Бинобарин Абу Муртазо ҳам йигитлик наводирларидан қарилик фавойиди сори азм этар экан, хушҳулқу хуштабъ, фароғатдўсту ҳалим инсонга эврилди. У энди ёлғиз яшар, юртнинг олисидан ўз фарзандининг эл оғзига тушишию узунқулоқ шуҳрат топишини зимдан кузатарди.
Ўзимча ўйлайман: бу кишининг ўрнида учқурроқ ота бўлса-чи: ниҳоят ўғлимни топдим дея, Муртазонинг шонию сийлиғига шерик бўлиб оларди, бироқ сақилтабиат Абу Муртазо андиша қилгандек, бирон-бир тирик жонга ўз дили рози ҳақида миқ этмасди. Аксинча, ич-ичидан ерди, ғажирди, кемирарди у ўзини: нечун тирик етим қилиб қолдирдим уни, недан ғўрлигида бошида соябон бўлмадим, нечоғ айбимни ўтасам экан унинг ўнгида? – деб.

Одам улдур фақир бўлур йўлда ётса,
Туфроқ сифат олам ани босиб ўтса...

Мустазоди Наво

Ит уруши битгач Итбас ғолиб қайнга сийлиқ сифатида чопон кийдирди-да, элу-юрт олдини ўз овули томон бошлади. Қўноқларнинг улуғи бўлиб жирау курашчилардан кетин Муртазо ўз музаффар итини еталар қўноқ эса-да, итнинг кейинги оёғи бўлиб Хомиду унинг шотирлари элчишарди. Қолганларга-чи Итбаснинг човушлари жар солди: “Ўғли йўққа – ўрин йўқ, қизи йўққа – қимиз йўқ!”
Узоқда юрактакгина ердан тутун чиқар, ана ўша ўтов томон бошлар эди буларни Итбас. Овулу ўтовга қўнилгач қўйлар сўйилди, этлар очилди, улус буларни ҳалим қилиб пиширди, арса қилиб тушурди. Кетидан қимизлар ичилди, қанд-қурслар сочилди.
Қозоқ кўтидек қип-қизил маст бўлган Муртазо қайнисининг елкасига қоқар, кескир эси бу пайт янгасини йўқларди, бироқ уни қайнисидан сўрашга мастлиги ҳамоно етишмасди. Яна ичилди қимиз кетидан бўза, бўза кетидан шубат, барибир ботинмади, бироқ ўтовдан ташқарига чиққач, олисда ўталаётган калла атрофида чувалашган қазоқ аёлларининг орасида у янгасини кўрдию, кўнгли бир зумга бир хаёлдан тинчиган бўлса, бошқа хаёлдан яна ушарди.
Оёқлари бегоналаб унга қулоқ солмаса-да, зўрлик билан у ўз эсини жиловлади: тўхта, – деди, шарманда бўласан! – деди. Ўтов кетида беҳисоб сўнгак ўнгида боғланган ёлғиз итини силаб-сийлаб, бир чекага заҳритангини ёзди-да, қўлини қайноқ қумғондан апил-тапил чайиб, яна оташин ўтовга кирди.
Итбас ўз ортидаги қозиқдан дўмбирасини олди ўшанда ва тўғри Муртазога узатди. “Ай, қара кушингни кўрсат-ши, балам!” – деди у. Муртазо қўлини дўмбирага чоғлаб, қисиқ овозини куйига созлаб, бахшилардан олди:

Ҳей-ей-ей-е-ей-й!

Атангни сийла десам
Адим атар учқур от,
Анагни ўйла десам
Қуш қақади қўш қанот,
Элингдан сўйла десам
ўз-ўзига элим ёт,
ўзинг ҳам бўйла десам,
мендан бадтар бу ҳаёт,
бу ҳаётни ўлим ҳам
эплай алмас ҳарқалай – ай-ай-ай-ай-йа-йай!

Талқинчаи Мустазоди Наво

Тонгэртонг Итбаснинг Сарибай деган итик ўғли сақланч товушда буларни уйғотди. “Ой-бай, жарамас ис болду!” – дея ҳаммани ташқари тортди у. Булар ёриша бошлаган ташқарига чиқишса, ўтов орқасида итлари Бози қимирламай ётибди. На отига қулоқ тортади, на турткига сесканади. Кўзини очишса ўша бир кўзи оппоқ дашт осмонига очилганича, қайта юмилмайди. Оғзини йиришса – сарғишдан яшилга ўтган сўлак эмас, сафро оқиб ётибди. Шунда қайни: “Ўлдираман қанжиқ Хомидни!” – дея қўшни ўтов томон ташланди. Муртазо эса “Оҳ!” – дея итининг устига қулади.

На даркор сенсиз жаҳон бирла жон,
Тасаддуқ бу жону жаҳоним сенга,
Агар ўлсам бу водий аро, эй ҳумой,
Ғизо бўлғуси устихоним сенга!

Қашқарчаи Мустазоди Наво

Фиғонким, гардиши даврон айирди шаҳсуворимдин...

Итга ҳам шу қадар вафою садоқат орттирар эканми одаме?! Магар ҳамул итнинг одамега бўлган садоқату вафодорлигининг аксимикан буниси? Устозлари вафот этганида кўзига нам келмаган Муртазо ўлик ит устида тўкилиб-тўкилиб, ларзона-ларзона йиғлади.
Қайни шаҳарга қочган Хомиднинг кетидан қувиб ғойиб бўлган экан, Итбасу Сарибаю, янгаси билан биргалашиб қазоқ даштида кўмишди булар ғалабасига тўймаган Бозини. Ит баҳона, янгаси билан иккиси турли ҳисга тўла кўнгилларини тоза бўшатиб олишди. Янгаси Муртазонинг қўлини ушлаб юпатди, Муртазо эса янгасининг момиқ тирсагидан тутиб уни овунтирди.

Риштаким, муҳлик ярам оғзига тиқдим, англадим
Ким кафан жинси қироғидин сувурган тор эмиш...

Буларнинг иккисини-да Итбасар билан Сарибай ўтовга бошлаб, юпанч ўрнида бўз болага – бўза, кофур қизга қимиз узатишганида, дунёни бошига кўтариб овулу ўтовга шаҳар миршаблари бостириб киришди ва икковни қотил қайнига шерик қилиб, тонуғми, фитнаангез мезгилида маҳбус этишди.

Соқийномаи Мустазоди Наво

Бу талотумда билишса – бирининг қайни, бошқасининг қайлиғи шаҳарга етгунча кек сақлаб, ахир Хомиднинг пойини қирқибди. Қайнимисан, қайлиғи қилиб, буларни ҳам шерикка айлантиришди-да, шаҳардаги қамоққа олиб кетишди. Миршаб халқи ажаб халқ бўлар экан: “Ҳофиз, биз сизнинг ҳаваскорингиз бўламиз, бироқ бошқа иложимиз йўқ!” – дея бирам уришадики, қовурға қовурғага қапишади. Кўринишидан зулук каби силлиғу майин бу маҳлуқлар ёпишса шу қадар ёпишардики – томирлардан қон сўрмагунча қўйишмасди. Муртазони хушга қайтариш учун сепилган пақир-пақир сув бу бечоранинг наздида ана шу зулукларни унинг вужудидан ажратиб олиш сепилгандек туюларди.
Хуш қайтгач, буларнинг: “Хомидни ўлдиришга сен буюртма берганмисан?!” – деган довдир саволи тугул, унга бериладиган телба жавоб ҳам эмас, балки биргина хаёл: “Наҳотки булар қизни ҳам шу кўйга солишган бўлишсая!” – даҳшат ила эсу-хушини қопларди.
Узоқдан келган чинқиришларни у бехуш ҳолатда бўлса-да, суюкли янгасининг хонишларига йўяр, моматалоқ бўлган оғзию-бурни: “Илло, фақат уни урманглар!” – дея тиларди. Бу сўзлар ижобат топди деганида, илғоқ дажжоллардан бири ён катакка Муртазонинг янгасини олиб келиб, қолганларининг кўзи ўнгида кўйлагини кўкрагидан бутига қадар тилди. Наъра тортди шунда Муртазо, бироқ ўнлашиб уни ерга урдилар. Янгасининг инграганини эшитди. Ортиқ чидаёлмади, қону ёшини ҳўплаб-ҳўплаб бу охирзамон қассобларининги бор туҳматларига кўнди...

Ёр бордию, кўнглимда унинг нози қолибдур,
Андоқки қулоғим тўла овози қолибдур...

Уфориси

Маҳкама қайнини – қотил, Муртазони – шерик, янгасини – гувоҳ, итни – далил деб, буларнинг биринчисини – Сибирга, иккинчисини эса – қазоқ даштларига бадарға қилди. Итдек вафодор Итбас ўз жузи бўлмаса-да, юзлаб чақирим ерга бориб, у ўтовлардаги қазоқлар билан Муртазо ҳақида келишиб келди. Чоллар милтиқ тутган болаларига тайинлаб, мусофир сартга бу аскарлар ўз қондошидек, бағиридек боқишадиган бўлишди.

Ҳижрон қафасида жон қуши дам қиладур,
Ғурбат бу азиз умрни кам қиладур,
Не навъ битай фироқу ғурбат шарҳин,
Ким кўз ёши номанинг юзин нам қиладур...

давоми >