Bu maqolachamni men zamonaviy
o’zbek she’riyatining atigi bir vakili - Hamid Ismoilga
bag’ishlamoqchiman. Boshqa shoirlarning yo’qligidan emas,
jumladan Belgining butun boshli bir kitobi ingliz tiliga
tarjima etilib Londonda chop etilganligini tilga olish kifoya,
yo-da Muhammad Solihga Turkiyada bag’ishlanib chiqqan kitob.
Yo’q, Hamid Ismoil deganimda, tanqidimiz e’tibordan chetda
qolidirib yuborayotgan va balki hali hazm eta olmaydigan
adabiy voqe’likni tekshirmoqchiman.
Ikki eslatma. Birinchidan Hamid Ismoilning ta’bir joiz bo’lsa
ichki she’riyatini o’zimning “She’riyat izg’irinlari” kitobimda ancha
batafsil taxlil etganman, shuning uchun bu qismatdan o’zimni
xoli deb bilaman, darvoqe’ fursat yetganda kitobimga nom
bergan “She’riyat izg’irinlari” iborasi uchun uning asl muallifi Hamid Ismoilga
ayni shu yerda o’z minnatdorchiligimni bildirmoqchiman.[1]
Ikkinchi eslatma - bundan biroz vaqt avval “O’zbekiston
san’ati va adabiyoti” haftaligida Hamid Ismoil bilan
“Ikki qutb orasida “ degan alg’ov-dalg’ov
bir suhbatning matni bosilib chiqdi. Suhbat tahririy pala-partishligiga
qaramasdan shoirning o’z qarashlari haqida qandaydir tasavvur
berishi mumkin. Mening gapiradiganlarim bu ikki eslatmadan
tashqari narsalardir.
Ruslar, aniqrog’i chet ellarga ketib bo’lgan yahudiylar
bu shoirning hozirgi zamon milliy ongi uchun tutgan o’rnini
bizlardan o’n yillarcha avval payqab olishgan, bunga dalolat
- saksoninchi yillarda Toshkentning “Fan” nashriyotida chiqqan
“Russkaya poeziya Uzbekistana v 80-e gody”
kitobidir. Bu kitobning yarmi demasam ham uchdan biri Hamid
Ismoilning atigi bir kitobchasi “Sad”
ga bag’ishlangan. U haqda yozgan yahudiylar kabi shoirning
o’zi ham bir qator yillarni chet elga ketib o’tkazgan ekan,
ana o’sha yerdagi adabiy urinishlari qiziqtirdi meni. Maqolamning
so’ngida esa nima uchunligini o’zingiz ham chiqarib olasiz
deb o’ylayman.
Hamid Ismoilning Moskvadagi she’riy faoliyatidan boshlay,
harqalay Moskva ham endi chet el emasmi. 1991-92 yillarda
shoir Moskva nashriyotlarida bir qancha kitob chop etdi-ki,
ular faqat rus tilida bo’lganida edi, rus tanqidchilariga
suyak kabi tashlardik-da, o’zimiz Nurilla Oston yo Qamchibek
Kenjalar bilan shug’ullanib yurar edik. Yo’q, bu kitoblar
ham o’zbek adabiyotining bir parchasi ekan, ularni boshdan
oyoq ko’zdan kechirib chiqaylik. Avvaliga kitobma-kitob
bexulosa fikr yuritaylik-da, so’ngra bular majmuasidan qanday
falsafa chiqishini ko’raylik.
“Qumsoat”
Tajribaviy kitoblar sirasidan
birinchisi - “Pesochnye
chasy” yo “Qumsoat”
nomli kitobchadir. Bu kitob IMA-Press/Dablus nashriyotida
atigi ikkiyuz nusxada chop etilgan bo’lib o’n uch betdan
iboratdir. Kitobning mazmuni: “Chol
va bolakay “ degan dostondir. Rus tilida yozilgan
bu doston bus-butun o’zbek milliy borlig’i asosida hamletona
masalalarni o’rtaga tashlaydi. Doston bir-birini eshitmayotgan
bolakay va cholning iddaolari bilan boshlanadi. Doston davom
etar ekan, cholu bola bir narsa haqida so’zlashayotgani
aniq bo’lib boradi. Dostonning o’rtasida ularning so’zlari
chatishadiyu ikkinchi qismda bora-bora bu cholu bu bola
yagona bir shaxs ekanligi, faqat chol - bu bolaning uzoq
kelajagi, bola esa - cholning uzoq o’tmishi ekanligi ayon
bo’lib boraveradi. Shaxs ichidagi Hamletu, Qirol Liru, Romeo
va Djulettalar o’rtanishidir bu doston. Dunyodagi bor fojealarning
indallosidir. Ikkala tomondan bir-biriga yaqinlashib borayotgan
bolayu chol dostonning so’nggi satrlarida o’lim evaziga
bir shaxs sifatida quyushishadi - qum soatdagi qum zarralarining
oqimi emas, ularni yopishtiruvchi xom va iliq qon bularga
o’lim tanholigini bag’ishlaydi. Bu - dostonning mazmuni.
Aslida bu doston ilgariroq, shoirning Toshkentda chiqqan
“Pustynya” kitobida ham bosilgan edi, lekin Moskvada chiqqan kitobning
shakli muhimdir, shakli.
O’n uch betdan har birida rus gazetalaridan kesilgan alohida-alohida
harflar qumsoat shaklida: tepadan - torayuvchi, pastdan
- kengayuvchi uchburchak sifatida yelimlangan, ya’ni har
bir harf - bir zarra qumdir. Deylik birinchi betda qumsoatning
tepasida chatishma ustida joylashgan “Ya” - “men “ harfi ikkinchi betda huddi qumsoatdagidek
pastga tushib ketgan. Avvaliga deyali to’g’ri uchburchak
sifatida joylashgan harflarga, varaqma-varraq sayin jon
kirib boraveradi, ular junbushga kelib, o’z-o’zlaricha harf
qofiyalari, ba’zan esa rasmlar tashkil qilib borishadi.
Doston davom etar ekan, har bir so’z o’z shakli bilan o’z
ma’nosini qaytarmoqchi bo’lgandek bo’ladi: deylik, “qiyshiq” so’zi qiyshayadi, “bog’”
so’zi gullaydi va hok. So’nggi betlarga yaqinlasha borar
ekan doston, harflar ham o’z so’zlaridan tashqari kutilmagan
so’zlar tashkil qila boshlaydi, matn orasidan yangi matnlar
chiqib boradi. Chol va bola ifodada berkitmoqchi bo’lgan
narsalar harflarda namoyon bo’lib boraveradi.
So’nggi uch bet esa umuman, unli tovushlarning qandaydir
yarim shakllariga undoshlarning urulishi natijasida allaqanday
- gumonu tahmin qilina oladigan so’zlar hosil qilish mumkin
- ulardan esa qumsoatning pastki qismiga muvassal ka-asnoni-l-minshor
san’ati qabilida yozilgan forscha misrayu, buddistlarning
hamda xitoylarning bir sanskrit, bir ieroglifda ifodalangan
Mo’’tabar Yozuvlari qatori rus yozuvi asosida qurilgan o’zbek
alifbesining qo’shimcha harflari, ya’ni Q, H, G’, O’ larning yarimtaki, kesilgan shakllari qulab tushadi-da
- oqibat ulkan va go’zal ikki harf - BG - qadim rus yo slavyan tillarida
xudoni anglatuvchi so’zga aylanadi. So’nggi betda birinchi
bor rang ham paydo bo’ladi - bu boyagi aytgan iliq va xom
qon chizig’idir. Do’zahdan jannatga - cholu bola orasidagi
yo’lni anglatuvchi bu chiziq - “do r-A-Ya”/janatgacha/ so’zida “A” dan “Ya” - yoki “men” qadar bo’lgan alifboning so’nggi
ko’rinishi, saf tortishi bilan tugaydi.
“Postfaustum”
O’sha yili chop etilgan yana bir kitob “Postfaustum”
deb ataladi. Bu kitob 365 nusxada Moskvaning “Miloserdie
“ nashriyotida bosilgan. Kitobning shakli haqida ikki og’iz
so’z. Oq harflar bilan “Postfaustum”
deb yozilgan qora qutichaning ichida ayni shu qutichaning
aksi bo’lmish muqovaning ichida kitobning - aniqrog’i “Pravda”
gazetasining 5 moy 1954 yil /bu Hamid Ismoilning dunyoga
kelgan kunidir/ nusxasi yo soni joylashgan. Demak, kitob
o’rnida gazeta. Demak, 5 moy 1954 yil qanday bo’lsa - shunday
- ayni o’sha sarlavhalar... Lekin diqqatliroq nazar solsangiz
- “Proletarii vsex stran soedinyaytes’”degan shiorning o’rnida arabcha
yozuvda “Bismillo” keltirilgan. Yanada diqqatliroq tikilsangiz
- matnlar sarlavhalarga hecham munosib emasligini-da - ular
shoirning she’riy matnlari ekanligini inkishof eta boshlaysiz.
Sahifama-sahifa varraqlar ekansiz - to’rtinchi - so’nggi
sahifa umuman gazeta shaklida emas-da: bor sarlavhalar sahifaning
o’rtasiga surib tashlanib, sahifa katta bir she’riy sahifadek
yozilganining guvohi bo’lasiz. Qarasangiz - boyagi sarlavhalar
devormi g’ov bo’lgan markazning pastki qismida she’rlar
umuman o’zbek tilidadir. Bu yerda bir iqtibos.
Bu kitobni men birinchi bor Hyotening shahri Vaymardan
Buxenvald koncentracion lageriga borganda ko’z oldimga keltirgan
edim. Hyotening o’zi zamonaviy Faustni yozar ekan, bu Faust
qanday bo’lar edi? Asta-sekin kitobning g’oyasi miyamda
pishib bordi. Pishib bordi deganim 1982 yildan tortib to
1992 yilni anglatadi. Aslida bu vaqt kitobning g’oyasini
pishitishga emas, lekin noshir topishga ham talaygina sarflandi.
Hyotening Fausti bilan yaqindan tanishar ekanman, Faustning
yo’li - tasavvufning tariqati bilan uyg’unligini topdim,
Faust asarining tuzilishi esa - boring - Mantiqut-tayr tuzulishi
bilan, yoki Xamsa bilan deylik, deyarli ayni. Xamsa tuzulishi
dunyoning yetuk adabiyotlarida qaytarilishini men bir maqolada
ham tahlil etgan edim. Ya’ni, insonning kamolotga yo’li
bir. Shu ma’noda o’z Faustimni men bir tarafdan Tariqat
asoslaridan kelib chiqib yozgan bo’lsam, ikkinchi tarafdan
g’arb falsafasi mashg’ul bo’lgan g’oyalarga yo’rg’adim.
Yirik ma’noda kitob 4 qismdan iborat. Ularni tasavvuf yo’lida
talqin etar ekansiz: shariat, Tariqat, Ma’rifat va Haqiqat
- qismlaridir. Ayni payt bu nafaqat shaxsning tarjimai holi,
lekin she’riyatning o’zi ham o’z tarixini yozib borgandek.
Bu bilan birga sarlavhalardagi ijtimoiy nomsizlik bosim
sifatida Iblisona, Mefistofelona o’rin tutadi. Deylik, u
avvaliga tashqi qoidalar shakliga aylanib, bu she’riyatning
ma’nosiga qaramasdan satrida 34 belgidan - soldatsimon tuzib
qo’yadi. Bora-bora she’r qoidalar bilan til topishib,
o’zining erkinlik miqdorini oshirib boradi.
Aslida
bularning barini sharh etadigan bo’lsam, Tolstoy aytmish,
ayni yozgan narsamni qaytadan yozishim kerak bo’lar edi,
lekin deylik, ikkinchi sahifada she’r gazeta matni bilan
ne o’yinlarga kirmaydi. Gazetadagi bir satr olinib uning
o’zi qaytarilsa, bu bilan mutlaq qofiya vujudga keladi emasmi,
mana shunday shakllardan - ya’ni gazeta satrlaridan - ularni
qofiyalab - sonetlar, g’azallar, rondolar va boshqa shakllar
tuziladi. Bu degani - shakl - mukammal, lekin bu shaklda
shakldan boshqa ma’no yo’q. “Na
Altay prishla dolojdanaya vesna/ Dnyom i nochüyu ne
smolkaet rokot traktorov”
- bu satrlardan tuzilgan turlicha she’rlar Sovet davrining
she’riyatini eslatmaydimi? Xullasi - inson, yo Faust Mefistofelga
qarshi turganidek, shaxs ham ijtimoiy bosimga qarshi turib
o’z erkini oshira-oshira - axir - toza she’r sifat - to’rtinchi
sahifada gazetadan ozod bo’ladi. Nafaqat ozod bo’ladi, balki
she’r ruscha-o’zbekcha mulamma’ yo shiru-shakar orqali umuman
o’zbek tiliga ko’chadi. Xarflar o’sha-o’shayu, til - boshqa.
Erkinlikning eng yuksak nuqtasi - bir o’zing sohib bo’lgan
til... (Hamid
Ismaylov, “O Postfaustume”, iqtibosning tarjimasi meniki
- Q.K.)
Umuman, “Postfaustum” chindan ham zamonaviy Faust qabilida yozilgan. Deylik,
agarda Hyote bugungi kunda o’z Faustini yozsaydi, u ayni
shu shaklda - gazeta shaklida yozar edi degan xulosa chiqadi
bu iqtibosdan. Darvoqe’, muqovada bosilgan kichkinagina
sharxda ham inson ongining kitobiy ongdan gazetaviy ongga
aylanganini muallif e’tirof etadi. Hamid Ismoilning ijodi
bilan tanishlar esa, uning o’z paytida “Literaturnaya
Gazeta”da o’zbek romanchiligi xususida yozgan maqolasini
esga olishsa, u maqolada shoir insonning psixologik borlig’i
endigi kunda sociologik borliqqa aylangani haqida gap yuritadi.
Bu fikr esa Postfaustumni yaxshiroq tushunishda ko’maklashadi
emasmi.
Sho’ro davrining Faustidir bu kitob. Faust bir
umr qidirgan haqiqat sho’rolar davrida - tug’ilmasingizdan
ilgari siz uchun tayyor bo’lib turar edi emasmi? Kitobni
ochishingiz bilanoq paydo bo’luvchi “Pravda”,
ya’ni “Haqiqat” so’zi shunga ishora emasmi? Kitobning
o’zbek she’rlariga ko’chib tugashi esa o’ta ramziydir. Shoirning:
Bir o’zing sohib bo’lgan til degani - o’zbek
tiliga oiddir. Xuddi shu ma’noda bu sahifadagi boshi, ya’ni
matla’si yo’q bir g’azalni keltirish maqsadga muvofiqdir.
Kechau-kunduz ketimda sharpa yo josus nazar
yakkalig’ holimni poylab kecha-kunduzdek yurur.
Vahmu-qo’rqinchim nafasdek chun sayoz o’lsa, biroq
men qadam bosgan yo’limning keti cheksiz laxm erur.
Beshaning boshoq o’qidek, tog’u-toshning neshidek
sanchilur ikki kurakka bo’shliq ichra vahmi nur.
Har chiroq o’lsa panamga berkinur ul soya jon,
soyaga o’tgach chiroq ul jon tanamga berkinur.
Orqanga o’gril! so’zining og’zi boru boshi yo’q,
-
o’grilib boqsam o’zimdin o’zga so’zluk yo’qturur.
Ne ajab, vahmim ila mahv o’lmishimning o’zi vahm,
yuz ocha bir burda non ochun erur, do’zah - tanur.
Ey oti o’zdin o’zuvchi, jismi shaffof, soyasiz,
ko’rki paykon o’t aro qonim shafaqdek o’rtanur...
“Yo’qlik kitobi”
O’sha yili Moskvada, aniqrog’i Kalugada chiqadigan
birinchi rus she’riy jurnali VOUMning ikkinchi sonida o’zbek shoirining “Kniga otsutstvi” (aslida “Kniga
otsutstviya” bo’lishi kerag-u, ya yoki men harfi/so’zi
huddi betning chekasidan sirpanib tushib ketgandek ishlangan
bu holda) - Yo’qlik kitobi chop etilgan.
Rost-da, jurnal ichidagi bu kitob ham bor, ham yo’q. U -
kitob, lekin ayni payt jurnaling bir qismi xolos.
Yana qisqacha - kitobning shakli haqida. Sakkiz
betli bu kitob o’zbek va rus she’rlaridan tashkil topgan.
Ikkinchi betda betning to’rt chekasiga xoshiya sifatida
bir she’rning satrlari yozilgan bo’lib:
o’rtasiga
esa Navoiyning: Za’fidinkim
men yururmen qo’l tayab devorga, - degan misrasi yozilgan.
Bu yerda satrlarni aylanasiga yozishga to’g’ri keldi, aslida
esa, aytganimdek, to’rt satr - bet atrofidagi to’rt bo’shliqning
birinchi satrlari kabi uni boshlab berishadi, ayni payt
ular betni bu bo’shliqdan asrab turuvchi bir devordir. Ana
o’shanda nafaqat epigraf, balki bu devorlar orasida saqlab
qolinadigan Navoiyning satri ham - vaqt devori orasida sha’mni
o’ynatgan yelvizakdek to’rt orada o’ynab ketadi.
Bu - she’rning faqat qurma tomoni. Agarda lafzu
ma’no tomonini oladigan bo’lsak, avvaliga shuni e’tirof
etish kerakki, Hamid bu yerda yozgan satrlarining qay biridan
boshlamang - alohida bir she’r chiqadi. Bu esa biz uchun
ayni Navoiy davrida keng tarqalgan she’riy san’atlar tomon
ishoradir. Endi, bu satrlarning bari Navoiy satri bilan
ham uzviy, alohidayu umumiy
bir aloqadadirlar. Mana bir-ikki misol:
Devorlarni buzgan vaqtmi
o’zi bir devor
za’fidinkim men
yururmen qo’l tayab devorga,
yo
za’fidinkim
men yururmen qo’l tayab devorga,
paypaslasam chekalarada
yelvizaklarning xo’rsinishlari va hok.
Aytganimdek, boshqa-boshqa satrlardan boshlangan
she’rlar ham Navoiy satri bilan boshqa-boshqa jilolar kasb
etadi. Ya’ni, oddiygina ko’ringan bu she’r koni o’yin, koni
mavzudir. Lekin bunisi ham kosaning
ichidagi nimkosasi. Agar kosaning o’zidan gapiradigan bo’lsak,
boyagi bo’shliq, yo’qlik g’oyasiga qaytamiz. “Sharq
Yulduzi” jurnalining 1994 yil birinchi sonida Hamid
Ismoilning “Qoshi yosinmu deyin” nomli maqolasi bosilib
chiqqan edi. Unda shoir o’zbek g’azaliyotidagi hajr, hijron,
ayriliq, firoq g’oyasini mutlaq yuksakliklarga olib chiqib,
biz aytayotgan yo’qlikka ulaydi. Shoir fikrlarini qaytarmaslik
uchun o’sha maqolaga ishorayu-iqtibos qilsam-da, bu she’rning
Yo’qlik kitobidan o’rin olganligi bejiz emasligini uqtirsam
xolos. Birgina misol. Kitobning birinchi betidagi “Ya slovo pozabyl, chto On xotel skazat’”
she’ri birinchi qarashda Osip Mandelshtamning “Ya slovo pozabyl, chto ya xotel skazat’” she’riga nazira bo’lsa-da,
aslida kitob otining o’zidan yo’olgan “Ya”
ning o’rniga “On”
- “U” ni o’yishi bilan mavzuni ilohiylashtiradi. Bu
ma’noda “Starushka
s fonaryom .... naoshup’ probiraetsya vperyod...” satrlari-da
“za’fidinkim men yururmen qo’l tayab devorga”
satri bilan allaqaysi aks-sado yo’lida bog’liqdir.
Umuman, bu zullisonayn kitobning o’zbek, qolaversa sharq
klassik she’riyati bilan bog’liqligi kitobning kamida yuzdan
elligini tashkil qilsa kerak, desam yanglishmagan bo’laman.
Gap hattoki u yoki bu she’rning o’zbekcha yozilganida ham
emas. Bu she’riy ong ruscha yozilgan she’rlarga ham singib
ketgan. Shuning uchun bo’lsa kerak, bu jurnalning so’ngida
mualliflar haqida inglizcha qisqa ma’lumot berilar ekan,
Hamid Ismoilni muharrirlar bunday ta’riflashadi: Rusiyzabon o’zbek Hamid Ismoilov Moskva va Parij fuqarosi bo’lib, nozik
did va zakovatga boy she’riy turkumlar yaratadi. Bu asarlar
ayni payt chuqur lirik unsurga ham egadir. Rus o’quvchilari
uchun u ancha g’aroyibdir.
Biroq yana bu mittigina kitobga qaytaylik. Kitobning
shakliy falsafasi hali ham betayinroq bo’lib tuyilsa, bir
misolda bunga aniqlik kiritib qo’ya qolay. Meni
men istagan o’z suhbatiga arjumand etmas satri o’q sifat,
bunaqasiga:
joylashtirilgan
bo’lib, bu betda ruscha bir muvashshah she’r bordir. Bu
she’rning birinchi harflaridan Haqiqatni
undan izla degan ibora hosil bo’ladi. Lekin ayni shu
she’rdagi har bir satr o’zining so’nggi harfini bet chegarasidan
nariga, ya’ni sahifa tugagan, kesilgan joydagi bo’shliqqi
tushirib qoldirgandek. Yanada aniqroq qilib aytganda har
bir so’nggi so’zning so’nggi harfi kesib tashlangan. Lekin
so’z bor ekan, bu harfni chiqazib olish ham mumkin. Deylik:
mumki desak,
n harfi tushib
qolganini tushunib yetamiz, shunday emasmi. Ana shunday
yo’q bo’lganu, ayni payt topila oladigan so’nggi harflardan,
ta’bir joiz bo’lsa, bu muvashshah she’rning ters, aks muvashshahi
paydo bo’ladi va bulardan yo’qlikda joylashgan Bunda hech narsa yo’q degan ibora tashkil topadi. Bu ibora sahifada
yo’q, lekin sahifadagi matn yordamida uni chiqarib olish
mumkin. U - hisobu-riyoziyatga kirib borgan she’riy naqlga
binoan: dildadir. Sahifadagi matn esa unga faqat ishoradir. Ana endi Navoiydan
olingan o’qning ma’nosi ham lov etib yonib ketmadimi?!
Mana shu yo’q bo’lgan borliq, bor bo’lgan yo’qlikning
turlicha shakllarini kashf etadi Hamid Ismoil bu kitobida.
Deylik, Kuz qo’shig’i degan she’rida har bir keyingi bandda
avvalgi banddagi satrlardan bittadan so’z tushib qolaveradi.
So’ngida esa har bir satrdan atigi sukunatning turlicha
va kuchayib borayotgan sifatlari: jim-jitlik, lom-mimsizlik,
sukut, sukunat so’zlari barglarini yo’qotgan daraxtdek karaxtlik
olib keladi. Yoki, deylik, boshqa bir she’rida u maqol,
ota so’zlari, naqllar kabi quyma iboralardan ba’zi so’zlarni
qoldirib ketib - holbuki biz ota ........ qozixonami desak, go’ri
so’zi tushirilib ketganligini osonlikcha chiqara olamiz
- Hamid esa mana shu qoldirilib ketgan va matnda yo’q bo’lsa-da
dildagi shu so’zlardan she’rlar yasaydi. Bu she’r sahifada yo’q, lekin
u sahifada bor, shunday emasmi? Ya’ni, bir so’z bilan aytganda,
Hamid yozgan matnlarini boshqa bir G’aybona
Matnga ishora ekanligini xilma-xil yo’lda ko’rsatadi.
Hofiz esga tushadi:
On kas ast ahli bashorat ki ishorat donad
Nuktaho hast base mahrami asror kujost?
Yana bir uslubu, bir sahifayu, bir she’rga to’xtalib
o’tmoqchiman. U ham bo’lsa “Achchiq haqiqat” she’ridir:
Berkitishimning hech xojati yo’q...
men hozir albatta...(faqat
mana bu ertalabki qovushmas kezda
bir isqirt oshxona...(yag’iri chiqqan
xil’atda shum soya shaqir-shuqur
biriga birini...(yig’ishtirsa qo’li
akashak bo’ladimi? - deb
kechagimi yo o’tgan kungi...(bizlar
ko’payib ketyapmiz, zeroki... hatto
ikkimiz tushunmay...(o’z-o’zimni
men...to’xta-to’xta, demak men hozir
albatta...(vahima
vahima vahima
-
orqaga qarasang uning ko’zlari
qaboqini yorib nurni paypaslar...(
men ham insonman-ku...(g’alayon saslar...
(men ham omonat-ku, - degan kezlari
...(shoshmay tur, shoshma, men hozir albata
so’nggi
so’zni
ochiq
(...
Bu she’r esa o’zi qavs shaklida, bir tomonga ochilgan
qavs shaklida, ya’ni:
Yana o’sha-o’sha shaklning mazmun bilan chambarchas
chatishib ketishi: mazmun shaklda, shakl - mazmuniy. Bunda
ham yopilmay qolgan, bitmas, tuganmas bir intilish bor,
bu yerda ham mavjud she’r - boshqa bir narsaga - ochilayotgan
qavslarning so’ngida - yopilmay qolgan va sado topmagan
so’nggi haqiqatga ishoradir xolos. Boshqa bir shoir - Belgi
aytganidek: so’zlar tugasa ham ularni aytishga mayl tugamas ekan...
So’nggi betdagi she’r esa bu avjdan keyin kelgan
sokin bir qaytishdek - ba’zi harflarini barg belgilari ostiga
berkitgan ekan, bu xazonrezning o’zidan ham yana bir she’r
chiqadi. Ya’ni she’r ichida yana bir she’r berkingan. Bundan
na birinchi - ona she’r, na ichidagi ikkinchi - bola she’rning
go’zalligi kamaymaydi, aksincha - ortadi, boyiydi, afzallanadi.
Mana shunda - yo’qotish ham yo’qotish emas, balki topish
ekanligiga taqalib to’ladi bu “Yo’qlik
Kitobi”, chunki boyada barglardek o’z so’zlarini satrlardan
yo’qotgan she’r endi bu yo’qotishda yana bir she’rga boyigan
asarga aylanadi-da! shoirlardan so’zlay boshlagan ekanmiz,
Hazrat Navoiyni tilga olaylik:
Navoiy
choradin ko’p dema so’z
g’amingga chorasizliq chora bo’lmish...
“O’lik shahar kitobi”
Bu kitobni men atigi bir bor, 1994 yil Sankt-Peterburgga
Saltûkov-SHchedrin kutbxonasiga Navoiy qo’lyozmalari
ustida ishlashga borganimda ko’rganman. Yo’q, bu kutubxonada emas, Anna Axmatova muzeyida.
“Russkiy
avangard XX-go veka” degan ko’rgazma ketayotgan
ekan, ana shu yerda o’zbekcha yozilgan bu kitobni ko’rib
fahrim emas, xo’rligim keldi. Nimaga deysizmi? Hozir ta’riflayotgan
kitoblardan bexabarligimizdan. Tasavvur qiling-ki, men sharhlayotgan
kitoblar dunyoning qaerlarida ko’rgazmalarda bo’lmabdi!
Bu kabi ko’rgazmalarning avvalgi kataloglarini bir-bir varraqlab,
o’zbekning bolasi yaratgan bu noyob kitoblar Pariju Lion,
Manchesteru Varshava, Moskvayu Berlinda rus avangardining
peshvosi sifatida namoyish etilganini ko’rib chindan ham
xo’rligim kelib ketdi. Kim biladi bularni O’zbekistonda?! shunda rassom shavkat
Abdusalomni-yu, kinochi Rustam Hamdamlarni ham esga oldim.
Lekin ehtiroslardan kitobga qaytaylik. Ana o’shanday kataloglarning birida bu kitob
haqida uch tilda bunday deb yozilgan:
O’lik shahar kitobi, Toshkent-Moskva, 1992.
Parallel o’zbek va rus
matnlari. Chang muqova va muqova ichida 18 alohida bet.
Bir nushada ijro etilgan. 297 x 255. Qalamda
so’nggi betiga imzo chekilgan. Asosiy qism oq qalin qog’ozdan
tashkil topib, o’zbek matni undan kesilib olib tashlangan.
Rus tarjimasi rangli qog’ozda qalam bilan yozilgan. Muqova teridan ishlagan. Yuzaki, chang muqovadan
ham kitobning nomi kesib o’yilgan.
Endi o’zim ko’rganlarimni aytay. Chindan ham qora teridan
ishlangan muqova ustiga oq qog’ozda kiyim muqova ishlangan
bo’lib, undan “O’lik
shahar kitobi” degan so’z piskami, qaychi yordamida
kesib tashlagan. Ya’ni harflarning o’rnida shu harflarning
shaklidagi bo’shliq. Oq qog’ozdagi bu teshiklar qora muqova
ustida qora harflarga aylanadi. Kitobning o’zi esa - boyagi
18 bet aslida 9 betdir, ya’ni har betda shoirning “O’lik
shahar” nomli to’qqiz qator she’ri har betda bir qatordan
ayni o’sha uslubda - harflari o’yilgan, kesilgan, olib tashlangan
holda keltirilgan. Mana o’sha she’r:
Bu shahar - o’lik shahar
tomlari bo’sh derazadek
derazalari balki bo’m-bo’sh
ko’chalardek
lekin ularga ko’zim yetmaydi
bu shahar - o’lik shahar
chunki unda mening o’zim yo’q
bo’sh uylarning biriga qamalib
jasadim tomlarga qaraydi
Rus tarjimasini bilmadimu, kitobni ochgach, oppoq
sahifani varraqlay boshlar ekansiz, yo’qlikdan birdaniga
mana bu satrlar soya kuchi ila birma-bir paydo bo’lib kelar
ekan, chindan ham dahshatga tusha boshlaysiz, yo’q, yo’q,
qo’rqinch dahshatiga emas - zehnli, zakovatli bo’shliq,
yo’qlik dahshatiga, shoir ifodalagan noluzumlik, yolg’izlik
kayfiyatidagi dahshatga. Boya his etgan xo’rligim haqida
aytgan edim. Kitobni qo’limdan qo’ygach esa o’zimning ham
mana shu o’lik shahar fuqarosidek his etdim o’sha onda,
uyaldim, utandim, mana endi bu so’zlarni yozdim.
Franciyaning Uzersh degan shahrida chop etilgan
katalogni qo’limga oldim o’sha muzeyda. Yana rus avangardining ne-ne otlari:
Mayakovskiy, Malevich, Filonov, Rodchenko. Markazda esa
yana yurakni jiz ettiradigan ot: Xamid Ismaylov - Hamid
Ismoil. Bedarakligimga kuyukdim, bexabarlarni ayadim. Bu
- o’zim ko’rgan kitoblar haqida yozdimu, qanchasini o’zim
ham ko’ra olmadim - faqat o’sha kataloglardan o’qib qoldim.
Xabar topgan kitoblarimni o’zim ham tasavvur etishga tirishaman.
Bularning biri P.S., ya’ni “Ilova” nomli
kitob bo’lib uning muqovasi konvert shaklida ishlangan-da,
lekin bu she’riy kitob tugab bo’ldi deb o’ylaganingizda,
konvert, yo muqovadan ortib qolgan yana bir kitob, - oshgan
xamir tog’oradan oshganidek - paydo bo’ladi. Bu degani, kitobga sig’magan kitob ifodasidir.
O’sha ilova kitobda xarflar ham bir-biriga ayqashib, oshib-toshib
ketishar ekan. Kitobga intilishadi-yu, kitob yopilib bo’lgan-da!
Sharhini o’qigan kitoblarimdan yana biri umuman otsiz ekan. Bu kitob qalin kitoblardan
bo’lib, ichi bo’m-bo’sh emish, ya’ni sahifalarda hech narsa
bosilmagan-da, yagona bir she’r kitobning yon bag’riga chop
etilgan emish. Bu degani kitobni yopiq holda olib, betlar
to’plamining yoniga bosilgan she’rni tasavvur qiling deganidir.
Kitobni ochar ekansiz, bu she’r yo’q bo’lib ketadi, chunki
har bir sahifaning nimachalik ham qalinligi bor edi?! Lekin
sahifalar bir-biri bila birlashganda ularning jam bo’lgan
qalinligiga bu she’rni tamg’adek bosish mumkin. Bilmadim,
kitobning falsafasi bu-mi ekan-u, lekin mening xayolimga
avvalgi tajribalardan kelib chiqib, musulmonchilikda keng
tarqalgan karomatu-bashorat: oxir zamonda kitoblarning harflari
kitoblardan ko’tarilar emish degan narsa keldi shu zahotiyoq.
Xuddi harflar chindan ham kitobni tark etib undan chiqib
ketayotgan zamon, Hamid so’nggi urinish bilan ularni she’r
sifat kitobning yonbag’rida tutib qolgandek...
“Xulosalar
o’rnida”
Hay-barakachi tanqidchilarimiz,
zotan milliy
shoirlarimizning ko’pi ham bu kitoblarni “shu
ham kitob bo’ptimi?” - qabilida ko’rishlari mumkin,
hattoki - bu turgan gap. “To’g’ri
she’r yozsa bo’masmikin?!” degan
tanbeh esa naql shakliga kirib qolgan ularning orasida.
Lekin mening ham samarasiz munozaraga aralashgum yo’q. Pushkin
hamma xalqlar uchun aytganidek shoirni u o’z ustiga yuklagan
qonunlar yordamida hukm etmoq lozimdir.
Avvaliga o’yin kabi ko’ringan shakl haqida gap
yuritsam. Bu kitoblarning shakllari o’zboshimcha emas, ularda
shunday bir yaxlitlik borki, ular faqat mana shu, ularning
ichidagi mazmun uchun yaratilgan. Bu ham aslida xato,
ya’ni bunda men ham shaklning mazmundan ayriligi asosida
gapiryapman, holbuki, shoirning tilga olingan kitoblarida
shakl bilan mazmun shuchalik uyg’unki, birini buzsang
ikkinchisi yo’qoladi. Biz she’riyatni til san’ati deb
bilamiz, lekin til deganda biz faqat so’zu jumlani nazarda
tutishga ko’nikib qolganmiz. Ana, boyagi aytgan tanqidchilarimu,
shoirlarim ham bunga qarshi so’z aytmasalar kerak. “So’zlarini qarang-a, so’zlarini, toza topibdi-da!” - deymiz biz she’riy
bir san’atga, istiorami u, yo tashbehmi, yo iyxom. Lekin
butun boshli bir she’rning ham birligi bor. Bu degani insonning
ham ko’zi yo burni chiroyli bo’lishi mumkin, biroq umuman
chiroyli odamlar ham bo’ladiyu! Odatda mana shu yerda to’xtaymiz
biz. O’zbek yo qolaversa turk tabiatiga noxos ravishda parokanda
g’azalu, pala-partish turkumlarga qoniqib. Lekin kitob
ham yaxlit bir narsaligini, kitob ham rivojlanuvchi, tirik
san’at ekanligini shaxsan mening shuurim uchun Hamid
Ismoil inkishof etib berdi.
An’ana - yonib turgan sha’mdan oqayotgan mumga
o’xshaydi. Olov yonar ekan, sha’m eriydi, mum oqadi, lekin
oqqan mum shu zahotiyoq qotib qolishga moyil. An’ana ham
shunday. Kitob deganda biz ikki muqova orasiga kiritilgan,
“alif”dan boshlanib
“yo” bilan tugaydigan
bir narsani tushunib qolganmiz. Aslida bu hayotimizdan olingan
bir o’rnakdir. Bosh bor, ket bor. Orasi esa... Bir rus, aniqrog’i sovet latifasi tushdi esimga. Xalq qahramoni
Chapaev qalin ro’mon yozib Petkaga topshirgan ekan. Ro’moningning birinchi jumlasi qanday? Men otga mindimu yo’lga chiqdim. So’nggi jumlasi-chi? Nihoyat men otdan tushdim. Petka orasini
ochib qarasa besh yuz bet:
do’kir-dukur - do’kir-dukur - do’kir-dukur - deb, otning
yo’rg’alashi ifodalangan ekan. Bu latifa an’anaviy kitobing
qip-qizil namunasidir.
Lekin bu kabi aslan bachkana shakldan xoli kitoblar ham
bor tarixda. Bulardan biri mo’jizaviy Quroni Karimdir. Shaklan
uzun suralardan qisqa tomon borar ekan, aslida esa bu suralarning
vahiy bo’lishiga bu shaklning hech aloqasi yo’q. Uni Payg’ambarga
vahiy bo’lgan tartibda o’qimoqchi ekansiz, boshidan emas-da,
96 Suradan boshlashingiz kerak. Undan esa tartibma-tartib
borar ekansiz, kitob ichida o’zingizni yo’qotib qo’yasiz,
qirq olti betdan so’ng kitob tugar ekan, qabilidagi fikrlar
sizga xalaqit bermaydi, allaqanday ketsiz abadiyatga cho’masizki,
uning hayot kabi uzilganini o’zingiz ham bilmay qolasiz.
Ayni shu kabi shaklni, kitobga yo’nalish emas, hajm berish
uchun, Xulio Kortasar ham o’zining “Hakalak o’yinlari” kitobida qo’llagan.
Francuz shoiri Stefan Mallarme ham butun umr ta’bir joiz
bo’lsa “Mutlaq Kitob” yozish ilinjida yurgan. Bu kitob yoki bu matn ham boshlanmas
va tugamas matn bo’lishini Mallarme orzu qilib yurgan. Yo’q,
bundan men bularning bari orzu qilgan narsalarni Hamid Ismoil
o’z kitoblarida qilib bo’ldi demoqchi emasman, aytmoqchi
bo’lganim, Hamidning ijodiy urinishlari mana shu siradandir.
Hattoki boyagi kataloglarni ko’rib chiqsangiz, shunga amin
bo’lasizki, qolganlar asosan faqat shakl bilan ishlaydilar,
Ya’ni o’sha-o’sha kitobning muqovasini bir tegirmon toshidan
qilib boqishadi, bir telefon dastagidan. Bu - kitob rassomlarining ishidir. Hamidning qilgani esa - kitob falsafasi
ustidagi, matn falsafasi ustidagi ishdir.
Bu falsafa nima haqida o’zi? Bilmadim, muallif bularni
nazarda tutganmi-yo’qmi, o’zim payqaganu mantiqan chiqazgan
xulosalarim haqida so’zlay. Avvaliga har bir asarning
yagonaligi, uning betakrorligini qaydu ifoda etadi bu ijod
falsafasi. Gul ham shunday o’smaydimi: istasa chapga,
istasa o’ngga, istasa devorga chirmashib, istasa yerga engashib
yo tik qad ko’tarib. U
yagonayu betakror. U insonning qo’liga oid nusxaviy mashinada
ishlanmagan, u - yaratilgan. Bir bog’cha ko’rgan
edim, gullaridan tirgovichlari ko’proq: ne qadar antiqa
gullar o’smas edi bu bog’chada, lekin bog’cha badburush
edi. Boyagi tirgovichlarning beso’naqayligi bois. Bog’bon
esa bu gullarni chiroyliroq qilaman degan chamasi. Mana nima haqda meningcha bu falsafa.
E’tiroz tug’ilishi mumkin, asarning yagonaligi bilan shaklan
o’ta mushkul, yoki to’g’rirog’i o’ta xos bo’lishining aloqasi
nimada? Boya aytganimdek, shoir shaklni nafaqat satr yo
she’r miqyosida, balki butun asarning borlig’i sifatida
oladi. Mana shu borliq, yaxlitlik ham undagi ma’noning yakkayu-yagona
shakli, qiyosi, tashbehi, istiorasi.
Yana bir narsaga diqqatni tortmoqchiman. Boyagi sharqiy-G’arbiy
uzluksizlikka. Har bir ko’rilgan asar faqat g’arbona, yoki
faqat sharqona uslubda yozilgan emas balki bu ikkala uslubni
o’zida mujassamlantiruvchi ijodiy shaxs tomonidan yozilganki,
chindan ham - o’z mutlaq intilishlarida insoniy adabiyot
G’arbiy yo sharqiyga bo’linmasligini ko’rsatadi muallif.
Insoniyat kamolot sari yo’l qidirar ekan, uni har yo’lda
bir atab boqadi: kimdir uni tasavvuf deydi, kimdir ekzistencializm
yo dekonstruktivizm deb ataydi. Yana Mavlono Rumiy rivoyatini eslash kifoya.
O’zbek milliy ongi uchun nimada ahamiyati bu tajribalarning?
- deb so’rashingiz mumkin. Maydalamasdan bunday deyishim
mumkin: o’zbek milliy ongining o’zi bu - mazkur tajribalar.
Ya’ni, o’zbek milliy ongi deganimizda mudom qotib qolgan
narsani tushunmasligimiz kerak, u ham o’zgaruvchan, o’z-o’zini
tergovchi, hayot bir narsa. Ta’bir joiz bo’lsa, boshqa bir
shoir Belgining: “chang’idagi odamdek sirpanib yiqilmaslik uchun,
oldinga yiqilib sirpanaman”, so’zlari bu ongning
oniy chizgisini belgilaydi.
So’nggi payt o’zbek she’riyati allaqanday inqirozga yuz
tutgandek. Sho’rolar davrida har narsa aniq edi: yo Lenin,
Partiya, Vatanim deb yozar eding, yo iymonli bo’lsang -
berkitib-yashirib islomiy ishoralaru, o’zbekchilik imolarga
to’ldirar eding she’ringni. Falonchi shoir zo’r yozibdimi
- o’rislarni bo’riga o’xshatibdi, anunisichi - boqqa kirgan
to’ng’izlarga chog’ishtiribdi - zap shoir-da! - deyilardi
o’sha paytlarda. Mustaqillik bir francuz shoirining: “qo’llarimga
tushdi erkinlik”ta’biricha, nasib etgan ekan, birinchi
turdagi qofiyabozlar Leninni Amir Temur bobomizga, Partiyani
mustaqillikka, Vatanni - O’zbekistonimga almashtirib olib
- hech narsa yo’qotganlari yo’q, lekin chinakamroq shoirlar
sarosimaning bir turiga duchor bo’ldilar. Ular pinhonan,
vaqti kelsa erkini garovga qo’yib kuylagan g’oyalari endi
boyagi qalam epaqaylarining tillarida, qarshilikka o’rgangan
bular esa teshilgan koptokdek endi. Bu ma’noda mustaqillik
she’riyatga she’riyat maqomini qaytarib berdi. Endi
she’riyatning kuni siyosat bilan emas, she’riyatning o’zi
bilan shug’ullanishga qolgan o’xshaydi. Shu asnoda ilgari
ham she’riyatning chin maydonida ishlaganlarning tajribalari
asqotadi endi. Bu maqolamning qahramoni olib borgan tajribalar
yangi ongning shakllanishiga, o’zgarishiga sezilmas, lekin
kechilmas turtkidir.
Qanday o’zgarishlardan dalolat beradi bu tajribalar?
O’zbek milliy ongi shaxsiyatdan ko’ra ummaviylikka, jome’likka
moil ongdir. So’nggi yillarda ko’plar qatori, jumladan mening
o’zim ham, mening qahramonim ham bu haqda ancha-muncha yozdik.
Shu gapning o’zida ham nima haqda gapirayotganimning asoratlarini
ko’rsangiz bo’ladi. Shoir bizda o’zining yozgan she’rlaridan
muhimroqdir - u butun jamoa uchun shoir ro’lini o’taydi. Uning oldiga beli og’rigan otaxon kelib: Bolam,
mehr-oqibat to’g’risida yozgan sen bo’lasanmi? Seni tanimagan
odam yo’q, shu degin balnisaga yotqizib qo’ymaysanmi meni?!
- deydi, yo sochini qirqib ota-onasining qahriga duchor
bo’lgan oqpadaru-oqmodar qiz, oqib ketgan sochlari ketidan
sim-sim yoshlar oqizib shoirga
maktub bitadi, oqibatda boshqa qizga uylanib ketayotgan
yigit esa to’y oldida yiqqan-tutganini belvog’iga tugib,
to’yimga bitta zakaznoy she’r yozib berasiz! - deb shoirning
yo’lini to’sadi!
Bu - she’riyatning og’zaki, an’anaviy uslubiga
tayangan shoirlarning qismatidir. Shoir - bu baxshi, shoir
- bu shifokor, shoir - bu olim, shoir - bu yuragiga hammani
sig’dira oladigan Xudoning yerdagi ezgulik soyasi.
Holbuki, o’ziga sal tanqidiy ko’z bilan boqqan
har bir shoir - bu holatning hozirgi kunda o’ta kulgili
ekanligini tushunishi shubhasizdir. Shoir ham hozirgi hayotda
- atigi bir inson. Faqat she’r yozadigan inson. She’riyat allaqachon yozma ravishga ko’chib bo’ldi.
Endi shoir butun bir boshli dunyoni tuzatish bilan emas,
atigi o’zini tuzatish bilan mashg’ul bir insondir. Butun
bir boshli dunyo shoir sa’i bilan tuzalsa edi - Hakim kitoblarning
bari yozilib bo’lgan - ol-da - ibrat qilaver! Qani endi bunchalik oson
bo’lsa ekan. Unda har bir nasl avlodu-ajdodlar peshanalarini
g’o’rra qilgan joylarga qayta-qayta qoqilmas edi!
Shoir o’zining shaxsiy ongiga qochyapti: “biz”
degan narsa qolmagan endi shoir uchun, shoir uchun faqat
“men” degan narsa bor! Ana shu “men”
degan narsaning yumshoq-qattiqligini, katta-kichikligini,
ezgu-yovuzligini, xush-badligini tekshiradi, sinaydi o’z
tajribalarida menimcha Hamid Ismoil. Shu yerda men ham targ’ibotimga
nuqta qo’ysam.
Rost, bir istiholam bor. Bu maqolani jo’nroq yozdim.
Hali ham - o’quvchimiz hazm qila oladimi-yo’qmi degan mulohaza
ko’pgina kuzatishlarimga jilov solib turdi. Bu tajribalar
- nafaqat o’zbek milliy ongi uchun, yoki nafaqat o’zbek
adabiyotida yuz berayotgan, balki dunyo adabiyoti miqyosida
ham yangi so’z ekanligini aytishga va isbotlashga jazmu-jur’at
etmadim. Lekin iftixorim shuki Hamid Ismoil bu istiholalardan
xoli.
Farg’ona
shahri